32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

C.M.A. van Ekris
Collega Mike King
Over de profetische dimensie in prediking

Afgelopen april drukte Trouw integraal een preek van hem af, Stephan Sanders schreef een sterk stuk in de Groene Amsterdammer, een oude preekbundel werd vertaald, zijn kleindochter Yolanda Renee kreeg wereldwijde media-aandacht door drie giechelende zinnetjes die zij uitsprak tijdens een protestmars van scholieren. Martin Luther King Jr., geboren als Michael/Mike King, is een iconische prediker geworden.

Dit jaar is het vijftig jaar geleden dat hij vermoord werd door een boze witte man, zo zouden we dat nu zeggen. De herinnering aan King – of beter gezegd: een bepaalde herinnering aan King – wordt door velen gekoesterd. Wat is het geheim achter dat iconische en hoe dat te duiden? Wat zegt het theologisch over de receptie van het profetische en wat zegt het ons over de kracht van de preek? In deze bijdrage enkele culturele en homiletische reflecties ten bate van predikers van nu, die net als King leerlingen zijn in de christelijke practice of preaching.

Iconografie rondom een dominee
Wat me fascineert is het iconografische proces dat ontstaan is rondom ‘dr. King’. Martijn Kleppe heeft in zijn dissertatie onderzocht hoe de wording van iconische foto’s in zijn werk gaat.^[1] Waarom, bijvoorbeeld, herinneren we ons de foto van het napalm-meisje dat wegrent uit een gebombardeerd Vietnamees dorp: naakt, schreeuwend van pijn, haar handen in een crucifix-houding? Kleppe noemt een aantal factoren die foto’s iconisch maken. Hij noemt de kwaliteit van een foto (qua compositie) en het direct evidente. Daarnaast noemt hij de kracht van de foto om emotie op te wekken en het paradigmatische en symbolische in de foto: in de foto komt een context tot leven. Kleppe wijst ook op het archetypische: foto en context overstijgen tegelijkertijd het particuliere. Er is de rol van gate-keepers: redacteuren van kranten en boeken die steeds een foto herhalen, en er is het vermogen van de foto om in andere en latere contexten nieuwe betekenis te krijgen. Als een foto die eigenschappen heeft, is de kans groot dat de foto beklijft in het collectieve geheugen.

Als je deze criteria toepast op de prediking van ‘dr. King’ zie je de overeenkomsten, en begrijp je er ook iets van waarom juist deze prediker iconisch is geworden. De preken hebben kwaliteit (qua retoriek, qua performance, qua actualiteit). De relevantie ervan is direct evident en context-overstijgend. De archetypische kracht is groot: het is de stem van een lijdende gemeenschap die gekleineerd wordt door structureel racistisch onrecht, en een vertolker daarvan roept om recht. De preken zijn authentiek: biografie en gemeenschap resoneren in de woorden, als ook intellect en emotie. Bovendien: de woorden kunnen nieuwe betekenissen krijgen in andere contexten. Het is niet vreemd dat culturele en theologische gate-keepers deze fragmenten steeds weer onder de aandacht brengen. Door dat iconografische proces ontstaat zoiets als een homiletische intertekstualiteit. Als bishop Michael Curry te midden van God’s frozen people (lees: de Britse Anglicanen, met dank aan Ciska Stark), Martin Luther King aanhaalt, participeert hij eigenlijk even in diens woorden van woede, kracht en liefde, en je merkt hoe dat effect heeft op tijdgenoten. Mind you, Twitter en The Guardian schreven over de preek als het hoogtepunt van de dag.

Hoe moet je dit nu duiden? Allereerst kritisch en met distantie, denk ik. King is een icoon geworden in een soort globale mediatheek. De wise-assess van Apple maakten ooit een mooie, maar tergende commercial (Here’s to the crazy ones’, 1997^[2]), over de genialiteit en de eigenzinnigheid van mensen als Einstein, Picasso, Gandhi en natuurlijk ook King. Verrassenderwijs hoort Steve Jobs daar dan ook bij.^[3] King wordt geportretteerd als een genie, een eenling, een troubleshooter, a crazy one. Overigens, wij leven in onze mediacultuur opvallend genoeg tegelijkertijd in een iconoclastische tijd. Wij hangen aan iconen en spugen op hen wanneer ze ons narcisme niet meer bevestigen en stimuleren. Dat is de vreemde paradox. We leven in een decennium van het voortdurende demasqué. Priesters, kleine kinderen en hun begeerte, grote sporters en hun vuile spel, filmmakers, grote acteurs, jeugdhelden als Bill Cosby en hun mask of innocence dat ontmaskerd wordt. We wantrouwen iconische figuren en ons hart, die fabriek van idolen, produceert ze aan de lopende band. Je hart moet immers iets hebben om te aanbidden, als je God kwijt bent.

Nu, vergeet wat dat betreft niet dat ook over ‘MLK’ meerdere verhalen te vertellen zijn. In de kerk zouden we daar niet van moeten schrikken. Wij hebben ten eerste geen idolen nodig – en dus zijn we niet zo van de kaart als iemand ook duistere kanten heeft – en bovendien weten wij van de zonde, die schaduw rondom al het goede. Wie een ander deconstrueert vanwege de zonde is naïef over zichzelf.

Het profetische als een archetype
Er zijn redenen genoeg om met enige reserve over deze iconische receptiegeschiedenis van King te spreken. En toch vertik ik het. Je kunt namelijk ook anders kijken. Je kunt ook zeggen: in vertraagde zin (zoals de profetie altijd vertraagd erkend werd, ook in de canon, namelijk: in de loop van de tijd) is in brede kringen – academisch, kerkelijk en maatschappelijk – gaandeweg in King iets herkend van de kracht van het godswoord. Zo kun je er ook naar kijken. God heeft iets gezegd in het leven van deze man, iets over racisme en haat. De receptiegeschiedenis mag allerlei onzuivere elementen hebben, maar waarom kan daarachter niet iets zitten van een diep maatschappelijk en menselijk verlangen naar woorden en naar levens als dit? Misschien kun je zelfs zeggen dat in het profetische de kerk haar tijdgenoten het meest nabij was. Het missionaire is uitstekend en ook het priesterlijke hoort bij het spreken van de kerk, maar ik heb de intuïtie dat juist in het waarachtige, profetische de tijdgenoot zich het meest gekend zal voelen. En nog iets: misschien verwachten mensen dit eigenlijk van de kerk en van predikers, man en vrouw. Misschien is King als type archetypisch, en misschien belichaamt hij wel iets van dat eigenlijk ‘iedereen’ van een dominee verwacht: dat je met huid en haar gelooft, dat je diep van Jezus houdt en je door Hem geroepen weet, dat de tranen in je ogen springen en de spanning in je lijf vanwege lijden en onrecht, dat je alle taal, alle denken en alle emotie die je tot je beschikking hebt, inzet voor dit evangelie en voor de prediking ervan.

Wat mij betreft, om het wat prikkelend te zeggen, is King geen icoon, maar een reguliere dominee. Geen genie of een crazy one, maar een master of a practice. Zonder prediking – dat wat velen van ons wekelijks doen – was er geen ‘dr. Martin Luther King’ geweest. Hij heeft de prediking verder geholpen, zeker, maar hij is in een nog fundamenteler zin met name leerling in die praktijk van prediking. Bovendien was King niet origineel. ‘Dr. King’, schreef Richard Lischer in zijn schitterende boek The Preacher King, ‘was only a voice in the tradition’s continual cry’. Prachtig, King was een moment, een stem slechts, in de continue schreeuw van zijn traditie. King belichaamt en verwoordt dus een traditie. Hij is traditioneler dan we denken. Hij was niet origineel qua compositie, qua theologie, qua hermeneutiek of qua performance. Al die onderdelen had hij geleerd van zijn vader, van zijn kerk, van zijn traditie, van de Schriften, en om hem heen waren en zijn er duizenden predikers die dezelfde dingen zeggen, op dezelfde manier. King zag zichzelf primair als dominee – en als christen. We moeten Steve Jobs niet met ‘collega King’ aan de haal laten gaan. Martin Luther King, zo moeten wij benadrukken, gaf zijn leven voor Jezus. Hij wist dat deze dood waarschijnlijk zou komen. Meer dan vijftig moordaanslagen zijn door de FBI gedurende zijn leven verijdeld. Maar King was dominee – geroepen en kon niet zwijgen. Voor mij zijn zijn preken eerder een hoofdstuk in de lange traditie van de theologia crucis van de kerk, dan een hoofdstuk in een boek over Great Speeches of the 20th Century. Tegelijkertijd beschouw ik King als een contemporaine stem in de profetische traditie van de kerk.

De theologische logica van de profetische dimensie
In mijn boek heb ik uitgewerkt wat ik onder die profetische dimensie in prediking versta.^[4] Dat profetische kun je niet tot een quote of een formule reduceren. Het is een stratum in het geestesleven van Israël, de kerk, en breder: in culturen en samenlevingen. Het is iets dat God geeft; de goede God, steeds opnieuw, op verwachte en onverwachte plekken. Het is een fenomeen dat je niet kunt vastleggen, want het ontwikkelt zich en het muteert. Het is qua manifestatie ook afhankelijk van de geestelijke context waarbinnen het gebeurt. In mijn studie probeer ik de inductieve factoren te benoemen en tegelijkertijd het epifanische te bewaken. In de ‘theologische logica’ die het fenomeen kenmerkt, zie ik vijf coördinaten of concepten.

1 In het profetische wordt het destructivum zichtbaar gemaakt. Dat wat het geloof en het mens-zijn vanuit christelijk perspectief beschadigt, wordt benoemd. Dat destructivum is vaak verborgen. Het wordt verhuld door taal of censuur, door taboe of geestelijke verblinding. In het profetische wordt wat het destructivum verhult, gedeconstrueerd, open gebroken. In die zin is de profetische stem een tegenstem, en vraagt het moed en roeping om dit ‘ongemakkelijke’ te zeggen.

2 In het profetische wordt het destructivum geïnterrumpeerd. Het aan het licht brengen wat verborgen blijft en vermeden wordt in een gemeenschap of een cultuur, is op zich al een daad van interruptie. Maar ook explicieter wordt dat wat schade brengt aan het geloof en aan het humanum tegengesproken. Het is mij opgevallen hoe dialogisch die tegenspraak in preken vaak is. Het profetische is een dialoog die kan katalyseren tot een dispuut, maar het is nooit een interventie die de communicatieve processen beëindigt.

3 In het profetische gebeurt de illuminatie waardoor het destructivum een naam krijgt, en waardoor het heil benoemd kan worden. In profetische preken herkent een prediker een Woord uit de Schriften als een woord voor het heden, en de profetische preek participeert in de kracht van dat Schriftwoord. Door die illuminatie gebeurt ook de geestelijke kwalificatie van het heden. Het ‘nu’ van de hoorders wordt benoemd in theologische en geestelijke begrippen.

4 In het profetische wordt het destructivum doorbroken en overwonnen. Het gaat in het profetische moment niet slechts om het analytische en het kritische, maar juist ook om het cathartische en zelfs om het exorcistische. Het destructivum dat benoemd wordt, is niet onschuldig of onschadelijk. Het vervormt het leven, het vertekent de ziel en het vervreemdt van God. In het profetische moment wordt dat doorzien, maar er ontwikkelt zich ook een geestelijke tegenkracht, die dat destuctivum aankan, uitdrijft en overstijgt. Je komt als een ander mens uit deze preken vandaan, op een bepaalde manier herboren en beschut.

5 In het profetische word je zowel ingewijd als participant gemaakt. Ik zie dat het catechetische of didactische moment in profetische preken ontspringt aan de voorafgaande facetten. God is ontdekt in de tijd in Zijn gevecht met tegenstand, en de initiatie in dat gevecht maakt enerzijds deelgenoot aan Gods gevecht (dat is Nachfolge, discipelschap, ethiek) en tegelijkertijd maakt het participant in de crisis van je tijd. In het profetische verinnerlijkt de kerk in zekere zin de crisis van haar tijd. De prediking is de tameion, de binnenkamer van de kerk – en soms ook de binnenkamer van een cultuur – en daar hoort de gemeente de Geest tot haar spreken, en daar vindt zij dus een woord voor de kerk en voor de cultuur.

Ik heb dat in mijn boek in de slothoofdstukken uitgewerkt in het concept van zien. In het profetische wordt zichtbaar gemaakt, wordt inzicht overgedragen en wordt er ruimte gemaakt voor de gemeente om te participeren in de kracht van het visioen. Dat gebeurt dus in het profetische moment in prediking: Making See.

Het profetische als het provocerende
Martin Luther King is voor mij een voorbeeld geworden als prediker omdat hij de memoria passionis belichaamt; de herinnering aan het lijden. Daar ligt het hart van het profetische. Het is Leidenssprache, Krisensprache, Sprache der Anfechtung. Het roept om de overwinning van het kwaad en het weigert zich te laten troosten zolang dat uitblijft. Profetische mensen zijn christenen die in zekere zin ongetroost zijn. Ze laten zich niet meer troosten door de mythologieën van hun tijd. Ze blijven spreken over de lijdenden, en ze blijven wijzen op hoe een samenleving lijdenden schept en hen vervolgens verzwijgt of dumpt. Als Jezus de zoekers naar recht, de treurenden en de vervolgden zalig spreekt – stuk voor stuk ongetrooste mensen – heeft ook dat iets te zeggen over onze prediking. Zeker, prediking is ook doxologie, het is ook didactiek en soms apologie, het is priesterlijk in een diepe zin. Maar het profetische in de preek provoceert ook steeds onze hang naar harmonie, naar ‘in vrede met jezelf leven’, naar het lijden postmodern esthetiseren zodat het bijna mooi wordt, naar een leven, een liturgie en een prediking waarin de schreeuw van de lijdende niet meer te horen is.^[5] De paradox is: je komt er, door heel dicht op de huid van de tijd en de hoorder te zitten. Hem, haar en hen ten goede.

Dr. Kees van Ekris is predikant in Zeist en studieleider van Areopagus/IZB. Hij promoveerde in mei 2018 aan de PThU met een dissertatie over de profetische dimensie van prediking.

^[1] Martijn Kleppe, Canonieke Icoonfoto’s. De rol van (pers)foto’s in de Nederlandse geschiedschrijving, Delft 2013, 44.

^[2] ‘Here's to the crazy ones. The misfits. The rebels. The troublemakers. The round pegs in the square holes. The ones who see things differently. They're not fond of rules. And they have no respect for the status quo. You can quote them, disagree with them, glorify or vilify them. About the only thing you can't do is ignore them. Because they change things. They push the human race forward. And while some may see them as the crazy ones, we see genius. Because the people who are crazy enough to think they can change the world, are the ones who do.’

^[3] ‘dat Apple een bedrijf is dat gewoon computers en telefoons maakt, die vaak in fabrieken in China in elkaar worden gezet onder barre werkomstandigheden, dat dat bedrijf er alles aan doet om zo min mogelijk belasting te betalen en met zijn producten juist een zo groot mogelijk conformisme bij zijn klanten teweeg probeert te brengen, laat zien hoe gemakkelijk de geestelijke erfenis van Gandhi en Mandela te corrumperen valt wanneer je die terugbrengt tot een handvol tot niets verplichtende trefwoorden’ […] Veel hedendaags massa-engagement is zo: je kunt het belijden zonder jezelf te veranderen’. Bas Heijne, Wereldverbeteraars. Gandhi, King, Mandela – hun erfenis, Amsterdam 2017, 70-71.

^[4] C.M.A. van Ekris, Making See. A Grounded Theory on the Prophetic Dimension of Preaching,  Zurich/Berlin 2018.

^[5] Johann Baptist Metz, Memoria passionis: Ein provozierendes Gedächtnis in pluralistischer Gesellschaft, Basel 2006), 26-27.

32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

D. Timmerman
Preken van een moderne profeet

Voor mij ligt een recent verschenen bundel met dertien preken van Martin Luther King jr. Sterk door de liefde. Preken die het hart raken. Het is een vertaling van de bundel A Gift of Love (2012), die op zijn beurt teruggaat op preken die King zelf uitgaf onder de titel Strength to love (1963).

De preken in deze bundel zijn ontstaan in het heetst van de strijd voor gelijke rechten van de Afro-Amerikaanse bevolking van de VS. Drie ervan zijn zelfs ontstaan in de gevangenis, waar King was opgesloten vanwege zijn leidende rol bij geweldloze protestacties tegen raciale segregatie. Op uitnodiging van de redactie wil ik enkele ervaringen bij het lezen van de bundel delen. Daarbij wil ik ook ingaan op het profetische aspect van Kings verkondiging. In het voorwoord tot de preken wordt hij geïntroduceerd als ‘prediker en profeet’. Ook Kees van Ekris herkent in zijn recente proefschrift een profetische dimensie in Kings preken. Maar wat is een profeet eigenlijk? Sinds Gregorius de Grote wordt profetie gedefinieerd als inzicht in wat verborgen is, zowel in verleden, heden, als toekomst. Daarbij wordt in de theologische traditie primair gedacht aan inzicht in de verborgen betekenis van de Schrift, maar ook aan het vermogen om vanuit de verborgenheden van het geloof opbouwend, troostend en vermanend te kunnen spreken. Deze kerkhistorische invalshoek is het vertrekpunt voor mijn leesreflectie.

Rake preken
Een eerste ervaring bij het lezen van de prekenbundel heeft te maken met het feit dat ik King tot dan toe vrijwel uitsluitend kende via beeld en geluid. Bij het lezen van de preken mis je daardoor echt twee dimensies. Deze observatie geldt uiteraard voor elke prediker, maar in het geval van King is het gemis extra voelbaar. Dat heeft enerzijds te maken met zijn persoonlijke charisma, dat door zijn status als moderne heilige nog wordt versterkt. Anderzijds houdt het ook verband met de krachtige preektraditie van de Afro-Amerikaanse kerken. Als vierde generatie in een geslacht van baptistenvoorgangers was King diep geworteld in deze traditie. In zijn inleiding tot de preken, spreekt hij zelf ook zijn aarzeling uit over deze publicatie. Het is hem duidelijk dat ‘een preek geen essay is, dat gelezen moet worden, maar een betoog dat gehoord moet worden. Het is bedoeld als overtuigend appel op een luisterende gemeenschap.’ Daarom is het echt de moeite waard om, naast het lezen van de preken, op YouTube een toespraak van King te beluisteren of te bekijken. Daar krijgen we bovendien een indruk van de interactie met de hoorders.

Dit gezegd zijnde, stem ik toch zonder reserve in met de ondertitel van de Nederlandse uitgave: het zijn ‘preken die het hart raken’. Ze brengen het evangelie van Gods liefde op een indringende, aansprekende en relevante manier dicht bij mijn hart. Tegelijkertijd is de ondertitel ook een versmalling. De preken zijn van een hoogstaand niveau en gaan consequent ook over ons concrete leven – persoonlijk en gemeenschappelijk. Met andere woorden, het zijn preken die ook hoofd en handen raken.

Dat deze preken van meer dan vijftig jaar geleden mij raken, heeft – om te beginnen – te maken met de verrassende actualiteit van Kings boodschap. Dat is minder een open deur dan het lijkt. Het is niet alleen zo dat King thema’s aansnijdt die ook in onze tijd nog spelen, zoals het diepgewortelde kwaad van discriminatie en het heilloze beroep van wereldleiders op militaire macht. Zijn actualiteit zie ik nog meer in de analyse die hij geeft van de diepere lagen van de westerse samenleving. Steeds steekt hij in zijn preken af naar dat diepere, existentiële niveau. Een terugkerend thema is bijvoorbeeld de spanning tussen het evangelie en het materialistische wereldbeeld. Wetenschap en techniek beloven ons geluk en voorspoed, maar ondertussen worden zwarte én blanke mensen in een globaliserende samenleving vermorzeld door economische uitbuiting. Alsof King al bekend was met onze verslaving aan de smartphone, signaleert hij een verband tussen onze hang naar apparaten die het leven makkelijker lijken te maken en ons tekort aan spirituele levensdoelen.

Een ander terugkerend thema is dat van het falende morele kompas van de westerse samenleving. King signaleert dat in het Amerika van zijn tijd de vraag naar goed en kwaad steeds vaker wordt beantwoord door de mening van de meerderheid te peilen. Hij is kritisch over de grote invloed van massamedia, opiniepeilingen en reclames. Daartegenover pleit King, in een preek over Romeinen 12:2, voor een non-conformisme dat voortkomt uit een ‘innerlijke spirituele transformatie’. In deze oproep en de achterliggende analyse van de westerse samenleving, zie ik een belangrijk profetisch element. De preken van King geven inzicht in de processen die zich afspelen onder de oppervlakte. Ze hebben betrekking op zijn eigen specifieke tijd en situatie, maar verkondigen tegelijkertijd een boodschap die deze context overstijgt.

De Schrift in Kings preken
Zoals gezegd, wordt in de christelijke traditie profetie vaak verbonden met inzicht in de Schrift. Hoe werkt dat in de preken van King? De meeste preken hebben een concrete tekst als uitgangspunt. Daarbij kom ik soms exegetische parels tegen. In een preek over Lucas 12:20 laat King bijvoorbeeld schitterend oplichten hoe de rijke dwaas een monoloog voert waarin de woorden ‘ik’ en ‘mijn’ centraal staan. Creatief en indrukwekkend is ook de fictieve ‘brief van Paulus aan de Amerikaanse christenen’. Toch ligt de kracht van Kings preken niet zozeer in zijn exegese of in de bijbels-theologische verbanden. De bijbelteksten worden eerder op spanning gezet door ze in gesprek te brengen met maatschappelijke vragen. Daarbij maakt King graag gebruik van inzichten uit de psychologie en filosofie. Het valt mij op dat zijn preken daardoor het karakter hebben van publieke theologie. Hoewel ze gehouden zijn voor concrete gemeentes (bij de geluidsopnames kun je baby’s horen huilen op de achtergrond) overstijgt zijn boodschap de incrowd van kerkgangers. King mengt zich vanuit het Evangelie in het publieke debat, maar dan op zo’n manier dat het ook gaat over de vreugden, zorgen en zonden van de mensen die voor hem zitten. Ook daarin zie ik een profetisch element.

In de preken van King wordt de boodschap van de Schrift samengebald in de liefde van God, zoals deze verkondigd en geleefd is door Jezus Christus. Die liefde bevrijdt mensen en plaatst hen in een nieuwe, wereldwijde gemeenschap. De Amerikaanse titel drukt uit dat het kracht en moed vraagt om vanuit die liefde te leven en consequent de weg te gaan van vergeving en sociale gerechtigheid. Verschillende keren zegt King dat veel mensen lijden aan ‘hoge bloeddruk’ als het gaat om geloofsovertuigingen en tegelijkertijd aan ‘bloedarmoede’ als het gaat om de praktische consequenties van Jezus’ liefde. Daarin daagt hij mij uit. King zoekt naar de betekenis van Jezus’ oproep om God en de naaste lief te hebben met het oog op de concrete vragen van zijn tijd en over de volle breedte van het leven.

Op veel momenten brengt King vanuit deze boodschap van Gods liefde het Woord echt tot spreken. Tegelijkertijd ervaar ik bij het lezen van Kings preken, dus los van de dynamische en gespannen context waarin ze werden gehouden, soms iets van voorspelbaarheid. De gekozen bijbelteksten blijken altijd precies te passen op de actuele situatie. De boodschap blijkt steevast te corresponderen met algemene principes en waarheden. Bij één preek ervaar ik op dit punt een disconnect. Sprekend over Lucas 23:34 verbindt King het eerste kruiswoord (‘Vader vergeef het hun, want zij weten niet wat ze doen’) met twee lessen over vergeving en verlichting. Bij de uitleg van de tweede les gebruikt King het kruiswoord als aanleiding voor een krachtig appel aan de mensheid om onze onwetendheid te boven te komen en onszelf te ontdoen van de ‘intellectuele en morele blindheid’ die wij onszelf opleggen. Is dit de boodschap van Goede Vrijdag, of van Immanuël Kant?

Na deze disconnect was het verhelderend en waardevol om verderop in de bundel te lezen over Kings pelgrimage naar geweldloosheid. Het is feitelijk geen preek, maar een autobiografisch essay waarin hij zijn theologische itinerarium schetst. Komend vanuit een fundamentalistische achtergrond, vond hij intellectuele bevrijding in de liberale theologie en de existentialistische filosofie. Vervolgens bracht de Social Gospel-beweging en de kennismaking met Mahatma Gandhi hem op het spoor van het concrete, geweldloze verzet tegen onrecht. ‘Christus leverde ons de geest en de motivatie en Gandhi leverde ons de methode.’ In de leerschool van het lijden verdiepte zich bij hem de realiteit van een persoonlijke God, die hem in de eenzaamheid en wanhoop verzekert van Zijn nabijheid. Ik vond deze bijdrage heel waardevol als sleutel tot het verstaan van Kings boodschap. De kern van zijn theologie ligt in een diepe persoonlijke spiritualiteit, verbonden met de concrete inzet voor Gods koninkrijk. Daarin worden zowel orthodoxe als meer liberale geluiden creatief met elkaar verbonden.

Boodschap van hoop
Een andere profetische dimensie in Kings preken zie ik in zijn boodschap van hoop. Zijn scherpe en kritische analyse van samenleving en kerk leidt nooit tot pessimisme of defaitisme. Als pastor en prediker biedt hij steeds ook perspectief. Maar hoe werkt dat? Voor een deel is het een kwestie van het gebruik van een bepaald taalkleed. Vaak bedient King zich van het beeld van de nieuwe morgen, de dageraad, het heldere licht dat bijna doorbreekt en soms al zichtbaar is. Ik krijg zo nu en dan het gevoel alsof ik woorden lees van een politicus die met verfijnde retoriek een sfeer van verwachting en optimisme oproept. In een preek over Exodus 14:30 wijst King met stelligheid op de parallel tussen de uittocht uit Egypte en het einde van het koloniale tijdperk, waardoor in Afrika en Azië de ‘onderdrukte massa’s [zich] bewegen naar het beloofde land van economische en culturele stabiliteit.’ Helaas vertellen de vluchtelingenkampen op Lesbos ons dat het anders is gegaan. Toch is Kings boodschap van hoop echt meer dan retoriek. Ze is gegrond in het evangelie dat God zelf ervoor zal zorgen dat het goede op den duur zal overwinnen. Met concrete voorbeelden – ook uit zijn persoonlijk leven – laat King zien dat de voortekens daarvan nu soms al zichtbaar worden. Tegelijkertijd proclameert hij die overwinning ook als realiteit in de toekomst. Sprekend over Matteüs 5:43-45, over het liefhebben van vijanden, laat hij zijn zwarte hoorders tegen hun blanke opponenten zeggen: ‘Doe aan ons wat je wilt, en wij zullen doorgaan jullie lief te hebben. […] Maar wees ervan verzekerd dat we jullie op een dag met ons vermogen om te lijden verslaan.’ Kings profetische boodschap van hoop wil motiveren om volhardend de weg van de liefde te gaan.

Tot slot nog iets over deze uitgave. De preken zijn kundig en goed leesbaar vertaald. Wel mis ik informatie over datum en context van de preken en uitleg van concrete gebeurtenissen en namen die genoemd worden. Dat is niet alleen jammer voor historisch geïnteresseerde lezers, maar vooral omdat Kings profetische boodschap daardoor minder goed uit de verf komt. Desondanks zegt de ondertitel geen woord te veel: het zijn preken die ook na ruim vijftig jaar het hart raken.

Daniël Timmerman is predikant in de NGK (Emmaüskerk te Eindhoven). In 2015 promoveerde hij op een kerkhistorisch onderzoek naar de visie van reformator Heinrich Bullinger op het profetische ambt.

32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

J.M. Abrahamse
‘I’m proud to be maladjusted’
Zijn dominees vandaag nog onder de profeten?

Een aantal jaar geleden ondervond ik Martin Luther King Day aan den lijve. Iedereen in de VS heeft dan een vrije dag en vele kerken staan op zondag stil bij Kings inzet voor de burgerrechtenbeweging. Zo ook Watts Street Baptist Church in Durham NC, waar wij als gezin die zondag deelnamen. Hoewel dit normaliter een ‘witte kerk’ is, zaten er die zondag ook veel Afro-Americans. Dat was niet toevallig. Een bekende black preacher uit New York, Rev. Dr. James Forbes, was voor de gelegenheid op bezoek. Op een zeer bewogen en passionele wijze bracht hij de herinnering aan Dr. King tot leven.

Toen we naar huis reden, bleef die ene zin ronddolen in mijn hoofd: ‘I’m proud to be maladjusted, to which I call upon all people of good will to be maladjusted.’ Ga ik er niet te voetstoots vanuit dat ik ook met King zou zijn meegelopen op weg van Selma naar Montgomery? Zouden wij zijn meegelopen? Voor ons is hij immers een held, een voorbeeld, of tenminste iemand die stond voor de goede zaak: iemand wiens protest wij ondersteunen! Maar – zo vraag ik mij af – zou het voetstuk waarop wij King vandaag de dag plaatsen niet tegelijk een blokkade kunnen zijn om zelf in beweging te komen? Om het begrip er maar meteen bij te pakken: belemmert zijn bijzondere status ons misschien om zelf de profetenmantel op te nemen? Ik denk dan specifiek aan voorgangers, dominees, priesters, pastors, of hoe ze ook allemaal genoemd worden. Kunnen wij – in een tijd waarin de kerk weer ervaart om ‘vreemdeling’ te zijn – niet van zijn profetische inkleuring van het ambt leren; om zicht te krijgen op wat het betekent om met een ander verhaal in onze samenleving te staan? Want dat is waar Kings oproep om ‘onaangepast’ te zijn uiteindelijk over gaat. Bij de vraag ‘of er vandaag nog iemand onder de profeten is’ (1 Samuel 10:11-12) denken we misschien te snel aan figuren als Shane Claiborne die onlangs in Nederland was en wapens omsmelt tot gereedschap, onze ‘eigen’ Rikko Voorberg die opkomt voor illegale asielzoekers en bootvluchtelingen, of aan pioniers zoals Margrietha Reinders die de gevestigde orde verliet en buurtpastor werd in Amsterdam-West en later Betondorp. Maar door te wijzen verliest de vraag opnieuw aan scherpte. Zijn predikanten nog onder de profeten? En hoe helpt King ons, om die profetische kant van dat ambt te hervinden om lokale gemeenschappen te steunen in hun missie? In deze bijdrage wil ik een voorzichtige voorzet geven door drie karaktertrekken te noemen – er zijn er vast meer – die ik ter harte neem om de profetische stem van ‘MLK’ niet alleen te memoreren, maar ook te leren praktiseren.

Urgentie
Vanuit Europees perspectief stond baptistenpredikant Martin Luther King wellicht als vanzelfsprekend in de non-conformistische traditie; teruggaand op de zestiende-eeuwse radicale reformatie van doperse, puriteinen en separatisten. Bewegingen die protesteerden tegen, onder andere, vermenging van kerk en staat en de loskoppeling van geloof en leven. Tenminste, dat lijkt zo. Want de tragiek is dat juist in het zuiden van de VS met name het doperse tot het maatschappelijk en politiek establishment is gaan behoren. Het is juist die dominante, witte gevestigde orde die King met zijn ‘onaangepaste’ gedrag, inclusief gematigde stemmen als de onlangs overleden Billy Graham, tegen de haren instreek.

Beroemd is de brief die King schreef op 16 april 1963, nota bene vanuit de gevangenis in Birmingham Alabama, als reactie op een groep witte predikanten die hem verweten een extremist en onruststoker te zijn die de boel in hun stad te zeer op scherp zette; King moest gewoon leren geduld hebben. Dan schrijft hij op een opvallend liefdevolle toon: ‘I am in Birmingham because injustice is here. Just as the prophets of the eighth century B.C. left their villages and carried their “thus saith the Lord” far beyond the boundaries of their home towns, and just as the Apostle Paul left his village of Tarsus and carried the gospel of Jesus Christ to the far corners of the Greco-Roman world, so I am compelled to carry the gospel of freedom beyond my own home town.’ King confronteert zijn critici met zijn ambt, dat ook het hunne is. Een ‘minister of the gospel’ is geen eigengereide wereldverbeteraar of onruststoker, maar iemand die vanwege het evangelie gedrongen is ‘andere maatstaven’ te verkondigen.

Veelvuldig verwijst King in zijn preken daarom naar zijn ambt dat hij ziet in lijn met de profeten. Vooral Amos is zijn voorbeeld. Gods aanklacht tegen onrecht, onderdrukking en geweld was dát evangelie dat King aanspoorde tot ‘onaangepast gedrag’. Daarom kon hij ook niet wachten in Birmingham. In de genoemde brief bekent King teleurgesteld te zijn in de kerk die zijn oorspronkelijke profetische stem is kwijtgeraakt en verworden is tot ‘an arch-defender of the status quo’. Deze weigering om het tempo van de gevestigde orde aan te houden is, denk ik, kenmerkend voor profeten. Het is de weigering om deel te zijn – actief noch passief – van een kwaadaardig systeem omwille van de gehoorzaam aan Christus. King toont ons dat het evangelie een politieke boodschap in zich bergt van een andere samenleving die in een kritische verhouding staat tot de heersende orde. De urgentie van onaangepast gedrag is passend voor mensen die een andere Heer dienen. En daar zit wellicht ook de kneep. In één van zijn veel gepreekte preken, Transformed Non-Conformists naar aanleiding van Romeinen 12:2, schreef King reeds: ‘Even we preachers have manifested our fear of being nonconformist. So many of us turn into showman and even clowns, distorting the real meaning of the gospel, in an attempt to conform to the crowd. How many ministers of Jesus Christ have sacrificed their precious ideals and cherished convictions on the altar of the crowd.’ Het is de valkuil voor hen die de kerk moeten ondersteunen een profetisch alternatief te zijn om zich aan te passen; hun taal zo te gebruiken dat zij niemand voor het hoofd stoten. ‘Laten we toch de lieve vrede bewaren’ of ‘anders lopen ze weg!’ Maar – zo houdt King ons voor – wie de ‘lieve vrede’ bewaart, mist de urgentie van het evangelie.

Kwetsbaarheid
Kings nadrukkelijke ‘christelijke’ verkondiging van geweldloos verzet en gedroomde broederschap tussen zwart en wit stuitte uiteindelijk ook op oppositie bij de meer militante activisten als Stokely Carmichael – die de term ‘Black Power’ introduceerde – en Malcolm X. Volgens hen was niet racisme, maar het ‘witte ras’ zelf de grote vijand die uiteindelijk de vernietiging van het zwarte ras zou nastreven. King was ook te lijdzaam voor de jongere Black Panther Party die het geduld van geweldloos verzet niet wilde opbrengen en de wapens opnam.

King laat zien dat profeten spreken vanuit kwetsbare autoriteit; ongewapend en zonder rugdekking van maatschappelijke structuren en vanzelfsprekendheid. Profeten gaan een waagstuk aan door te spreken zonder dat zij de boel of de uitkomst onder controle te hebben. Niet zelden betalen ze daarom zelf de prijs: ongeloof, afwijzing, ridiculisering, uitsluiting, gevangenschap en vernedering. King zelf overleefde eerder ternauwernood een aanslag met een briefopener in New York in 1958 om later alsnog zijn missie met zijn leven te bekopen. Op 3 april 1968 – profetisch genoeg de letterlijke vooravond van zijn dood – sprak hij zijn befaamde rede I’ve been on the Mountaintop. Een tijd waarin allerminst duidelijk was of zijn geweldloze beweging de hoop kon waarmaken. Een tijd waarin niet alleen diverse ‘zwarte leiders’ tegenover elkaar stonden, maar waarin King door zijn kritiek op de Vietnamoorlog ook de goodwill van president Johnson had verloren. Een tijd waarin King zich al te zeer bewust was van zijn eigen kwetsbaarheid. Reeds twaalf jaar leefde hij onder extreme druk, bedreigingen, pesterijen door de FBI, en ook terugkerende twijfel en kritiek vanuit eigen kring. Toch was hij naar Memphis gekomen om stakende vuilnismannen te ondersteunen in hun vreedzame protest tegen de slechte omstandigheden waarin zij hun werk moesten doen. Hij eindigt deze laatste preek dan ook met de woorden dat hij niet weet of hij zal blijven leven, máár: ‘He’s allowed me to go up to the mountain, and I’ve looked over, and I’ve seen the Promised Land.’ Woorden die verwijzen naar Mozes’ laatste uren (Deuteronomium 32:48-52). Juist daarom maakt King zich niet meer druk om zijn eigen veiligheid. Martin Luther King verkondigt midden in het geweld, de angst en onzekerheid, dat hij het beloofde land van vrijheid en gelijkheid voor Afro-Amerikanen heeft gezien, maar er waarschijnlijk zelf niet zal komen. Hij roept daarom zijn mensen op om stand te houden en niet toe te geven aan aantrekkingskracht van geweld dat het recht in eigen handen neemt: ‘Men for years now have been talking about war and peace. But now no longer can they just talk about it. It is no longer a choice between violence and nonviolence in this world; it’s nonviolence or nonexistence. That is where we are today.’ Dat is nog eens ‘onaangepast’! King had geleerd dat er geen oogst is via de macht van geweld. Geweld is geen legitieme keuze voor mensen die Jezus als Heer hebben. Het evangelie toont alleen toekomst voor geweldloosheid.

Slechts een paar uur later, op 4 april 1968, werd Martin Luther King Jr. bij zijn motel in Memphis vermoord.
Na zijn dood gingen meerdere stemmen op dat King met zijn beweging gefaald had in zijn opzet. Niet alleen omdat hij tijdens zijn leven de verschillende groepen niet kon verbinden, maar ook omdat de moord op zijn leven aanleiding was tot gewelddadige opstanden. Bovendien werd hem politieke onbekwaamheid en organisatorische onkunde verweten. Maar profeten zijn niet succesvol doordat ze effectief zijn, of invloedrijk, of ‘impact’ hebben, of een grote show opzetten, maar doordat ze betrouwbaar blijken. King liet met zijn leven en beweging die ‘ontmantelende’ werkelijkheid van het evangelie zien (cf. Matteüs 11:4-6). Niet alleen de ontmanteling van haat en wrok van hen die hoop hervonden in de droom die hij schetste, maar ook de ontmanteling van de macht van geweld door waterkannonnen, honden en wapenstokken. Zelfs tijdens de vernedering van gevangenschap is er ontmanteling: ‘And every now and then we’d get in jail, and we’d see the jailers looking through the windows being moved by our prayers and being moved by our words and our songs.’

King helpt ons zicht te krijgen op de profetische zwakheid waartoe de kerk geroepen is en waarin haar alternatief gelegen is.^[1] Profetisch spreken vraagt die ontmanteling. Eerst de ontmanteling van het geharnaste zelf dat telkens weer verleiding ervaart om zich groot te maken ten opzichte van de ander. Profetische kwetsbaarheid weigert de ander – of deze nu ‘wit’ is, asielzoeker, moslim, of transgender – links te laten liggen of te overheersen. Let op, de kwetsbaarheid van King moet niet worden verward met passiviteit of terughoudendheid. Kwetsbaarheid schermt zich namelijk niet af van de samenleving, het weigert slechts om zich aan te passen aan de middelen van geweld en onderdrukking, maar zoekt het kwaad te overwinnen door het goede (Romeinen 12:21).

Oriëntatie
In al zijn preken en toespraken gebruikte King het Bijbelse verhaal als grand narrative om deze wereld te begrijpen. Het is namelijk dát verhaal dat de kerk ‘onaangepast’ maakt. King besefte dit maar al te goed. In zijn genoemde preek Transformed Non-Conformists zegt hij: ‘Everywhere, and at all times, the love ethic of Jesus will stand as a radiant light to show up the ugliness of our stall conformity.’ Het was dit ontmaskerende licht van Christus dat King wilde laten schijnen, vanuit de diepe overtuiging dat het niet zijn roeping was om de zwarte bevolking te helpen voor zichzelf op te komen of meer zelfrespect te ontwikkelen, maar om zichzelf te begrijpen in het licht van de liefdesethiek van Jezus, om hen te oriënteren op wie ze zijn en wat het betekent om te leven met de verhalen van Israël en Jezus. In die laatste preek in Memphis herinnert King zijn gehoor aan de Jezus’ gelijkenis van de barmhartige Samaritaan (Lucas 10). Net zoals Jezus de vraag van zijn opponent anders formuleert, zo spiegelt King zijn gehoor een andere vraag voor dan die zij van nature zouden stellen: ‘And so the first question that the priest asked, the first question that the Levite asked was, “If I stop to help this man, what will happen to me?” But then the Good Samaritan came by, and he reversed the question: “If I do not stop to help this man, what will happen to him?” That’s the question before you tonight.’ Middels dit verhaal plaatste King zijn publiek op die weg van Jeruzalem naar Jericho en nodigde hij hen uit om vanuit de realiteit die Christus daar schetst naar de problematiek van de stakende gemeentereinigingsdienst in Memphis te kijken. Stanley Hauerwas noemde dit the task of interpretation; door het vertellen van het verhaal van de Schrift wordt aan mensen de kans gegeven zichzelf te verstaan in de spiegel van God, zodat zij ontdekken waar het op aankomt (conform Filippenzen 1:10).^[2] Het grote drama van de verlossing als betekenis gevend kader voor het leven nu.

Profeten à la King roepen de kerk telkens terug naar de vraag: ‘wat voor soort gemeenschap moeten we zijn als we belijden dat Jezus ‘Heer’ is?’ Dat is wat King deed. Hij interpreteerde met de woordenschat van de Bijbel de Amerikaanse samenleving, en specifiek de rol van de Afro-Amerikaanse gemeenschap, om te ontdekken hoe zij zich moest oriënteren te midden van alle geweld. Juist vandaag de dag, waarin we opgaan in – en vaak ook ten ondergaan aan – de stortvloed van verhalen van zelfontplooiing, genieten, carrière et cetera,^[3] hebben wij het broodnodig om onszelf te verstaan in het licht van Christus. De ontmaskering begint niet buiten de kerk, maar vooral binnen de gemeenschap die zich kerk noemt. Daarom zijn daar profeten nodig die hen daarbij helpen.

Martin Luther King Day maakte mij bewust van mijn ‘aangepaste gedrag’ dat makkelijk meedeint met de golven van de scheefheid in deze wereld. Maar hoe zou mijn ambt eruit moeten zien als ik geloof dat wereld niet blijvend is (1 Joh. 2:17)? Martin Luther King Jr. toont ons met zijn leven hoezeer hemels burgerschap tot ‘onaangepast gedrag’ leidt. Als vastgeroeste christenen kunnen we soms wel een portie van die profetische anarchie gebruiken, om weer meer zicht te krijgen op dat komende Koninkrijk.

Jan Martijn Abrahamse is docent systematische theologie en ethiek aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) en als Research Fellow verbonden aan het Baptisten Seminarium in Amsterdam. In januari promoveerde hij aan de Vrije Universiteit op het thema ‘De ontmanteling van de dominee’. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Gebruikte literatuur

Martin Luther King Jr. ‘Letter from a Birmingham Jail’, in: Curtis W. Freeman, James Wm. McClendon en C. Rosalee Velloso Ewell, (red.), Baptist Roots: A Reader in the Theology of a Christian People, Valley Forge 1999, 352-361;
Voor de preken van King heb ik gebruik gemaakt van: https://kinginstitute.stanford.edu/king-papers/about-papers-project;
James Wm. McClendon, Biography as Theology. How Life Stories Can Remake Today’s Theology, Harrisburg 1990), 47-66.

 Voetnoten:

^[1] Stefan Paas, Vreemdelingen en priesters. Christelijke missie in een postchristelijke omgeving, Zoetermeer 2015, 112-113.

^[2] Stanley Hauerwas en William Willimon, Resident Aliens, Nashville 1989, 121.

^[3] Zie Herman Paul, De slag om het hart. Over secularisatie van verlangen, Utrecht 2017. Zie ook Dirk de Wachter, De wereld van de wachter, Leuven 2016.

32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

‘I have a dream…’
Drie dromen

D.G.M. Ceder

(1) ‘Tell ‘em about the dream’
Het leven van Martin Luther King jr. heeft veel historische en kenmerkende momenten. Maar in een moment uit zijn leven dat een enorme indruk op mij heeft, speelt hij ironisch genoeg niet de hoofdrol. In het jaar 1963 vond de mars voor banen en vrijheid in Washington D.C. plaats. Dominee King jr. stond op het programma als een van de vele sprekers tijdens het evenement voor gelijke burger- en economische rechten voor de zwarte gemeenschap. Tijdens de voorbereidingen had hij verschillende versies van de speech in zijn hoofd. Hij besloot uiteindelijk een verhaal op papier te zetten die ging over de ‘bad check’ die de overheid aan de zwarte gemeenschap van het land had gegeven. De uiteindelijk opgeschreven speech en de versie die vooraf naar de pers ging, bevatte geen enkele keer de woorden ‘I have a dream’.

Hij begon die dag aan zijn speech en deze kwam maar niet echt op dreef. Achter op het podium stond gospelzangeres Mahalia Jackson. Deze had al eerder op de dag opgetreden en was goed bevriend met dr. King. Zij was vaker aanwezig geweest bij toespraken van Martin Luther King en kende het verhaal van de droom. Zij riep op een gegeven moment midden in de speech naar Martin Luther King: ‘Tell ‘em about the dream, Martin! Tell them about the dream!’

King ving deze woorden op. Hij schoof zijn speech vervolgens opzij, keek naar menigte – bestaande uit ongeveer een kwart miljoen mensen – en begon vervolgens te vertellen over zijn droom. Een droom over een samenleving waarin zijn vier kleine kinderen op een dag in een land zullen leven waar ze niet zullen worden beoordeeld op de kleur van hun huid maar op hun karakter. Hij ging door en door, maakte zijn speech af en deze is vervolgens de geschiedenisboeken ingegaan als een van de bekendste en meest invloedrijke speeches aller tijden. Met zijn speech legde hij ook een fundament waar velen op verder bouwden; waar wereldwijd decennia later nog steeds over wordt gesproken en waar nog steeds door velen moed uit wordt geput om te blijven vechten voor gelijkwaardigheid.

Maar hebben we vandaag de dag in Nederland, eigenlijk nog echt iets om voor te vechten? En is die droom vandaag de dag nog steeds actueel? Laat ik vooropstellen dat ik vind dat we het geweldig met elkaar hebben geregeld in ons land, maar zolang uit onderzoek blijkt dat de woningmarkt vandaag de dag nog steeds niet voor iedereen even toegankelijk is, je achtergrond mede bepaalt welke kansen je in het onderwijs krijgt en je achternaam op de arbeidsmarkt van doorslaggevende factor kan zijn, denk ik dat we nog iets hebben om voor te vechten. We zijn van ver gekomen, maar de droom is nog niet af.

Hoe kunnen we vandaag de dag dan een eigen bijdrage leveren aan het realiseren van deze droom? Niet iedereen kan de Martin Luther King jr. van zijn of haar generatie zijn, maar wel iedereen kan een Mahalia Jackson zijn: ‘Tell ‘em about the dream, Martin!’ Wees een Mahalia voor onze politici en herinner hun aan de droom van King: ‘Tell ‘em about the dream!’ Wees een Mahalia wanneer vrienden, bekenden of collega’s bewust of onbewust verdeeldheid zaaien: ‘Tell ‘em about the dream’. Maar misschien wel het belangrijkste: wees ook uw eigen Mahalia Jackson, wanneer u zichzelf betrapt mee te gaan met de retoriek van verdeeldheid, of wanneer u weer eens iets leest over de vluchtelingencrisis, de Rohingya, moslims, christenen, staatlozen, et cetera – en dan uzelf betrapt in hokjes te denken. Hou vast aan de droom en vertel anderen erover, zodat hopelijk de kinderen van nu de generatie is die Martin Luther King jr. in zijn droom zag: ‘Tell ‘em about the dream’.

L. Geluk

(2) Onderwijs is richting wijzen
De Rotterdamse Pauluskerk heeft de woorden van Paulus als oproep op de gevel staan: ‘Overwin het kwade door het goede’ (Romeinen 12:21). Het is een levensmotto, cruciaal voor onze samenleving. Ik geloof dat mensen hun leven als gelukkig en zinvol ervaren als ze met betekenisvolle zaken bezig zijn, als ze het goede doen. Dit zou het ‘mission statement’ van de samenleving als geheel en van ieder mens afzonderlijk moeten zijn. We doen het goede en overwinnen daardoor het kwade.

Ik droom ervan dat onderwijs in Nederland zich daar vooral op richt. In het jargon van de onderwijsbestuurder gaat het dan over ‘persoonsvorming’. Onderwijs heeft drie taken, namelijk beroepskwalificatie (een vak leren), socialisatie (mensen onderdeel van de samenleving laten zijn) en persoonsvorming (persoonlijke, menselijke ontwikkeling). In de woorden van Martin Luther King: ‘An individual has not started living until he can rise above the narrow confines of his individualistic concerns to the broader concerns of all humanity.’[1] Hier zou het om moeten gaan in het onderwijs. Goed onderwijs leert jonge mensen uit te stijgen boven hun eigen wereld en hun eigen carrière naar een bredere blik op de samenleving als geheel.  Onderwijs heeft niet als enige doel om economische groei te bevorderen, onderwijs is nagenoeg de enige plek waar – met ouders – de overdracht van waarden en normen kan plaatsvinden. Het gaat er dus om mensen te vormen die zich richten op het goede. Het gaat om meer dan het opleiden tot een beroep en economische winst. Economische verdienmodellen en banengroei zijn als ambitie ondergeschikt aan persoonlijke vorming.

In mijn droom beschikt iedereen die de school verlaat een paar niet te onderschatten vaardigheden:

• Een grote nieuwsgierigheid en het vermogen om zich te kunnen verplaatsen in ‘de ander’. Alleen zo kan de democratie overleven. Kern van de democratie is tenslotte dat we om kunnen gaan met tal van verschillende overtuigingen en ideeën, en dat voor al die overtuigingen ruimte moet zijn[2];
• Een respectvolle benadering van mensen met een andere overtuiging en het vermogen om niet onverschillig en relativistisch te zijn, maar de dialoog aan te gaan;
• Een kritische houding ten opzichte van overtuigingen die schadelijk zijn voor de waarden van vrijheid, gerechtigheid en democratie;
• Het vermogen om integer te zijn en te handelen op basis van het goede, gerechtigheid en naastenliefde;
• Het vermogen om nederig te zijn ten dienste van anderen.

Deze droom kan werkelijkheid worden. Maar dan zijn er wel drie paradigmawisselingen nodig in ons denken over onderwijs. In de eerste plaats moeten we af van het waarden-relativisme. Het geven van onderwijs gaat primair om morele vorming. Sinds de jaren ’60 zijn we dat besef kwijt geraakt, in onze postmoderne samenleving die moraliteit verdacht vindt. In de tweede plaats moeten we economische groei geen hoofddoelstelling van het onderwijs laten zijn en moeten we beseffen dat persoonlijke vorming vakken als geschiedenis, godsdienst, kunst en cultuur en filosofie nodig heeft. Ook het sportveld en de theaterzaal horen bij de school. In de derde plaats moeten we afscheid nemen van de cultuur van het meten. De vorming van mensen is niet makkelijk in Cito-scores te vervatten en is moeilijk meetbaar te maken in prestatie-indicatoren. Dit betekent niet dat we het daarom niet belangrijk moeten vinden.

Het belang van Bildung wordt politiek breed omarmd, maar de sturing van het onderwijs is nog altijd gebaseerd op basis van het rendementsdenken: zo efficiënt mogelijk een vakgericht diploma halen, zodat de student aan het werk kan. Ouders, studenten en schoolbestuurders moeten zich hiertegen keren. Ik wil de droom dat we ons in het onderwijs richten op vorming van integere en rechtvaardige mensen graag waarmaken. Laat ‘overwin het kwade door het goede’ de missie van iedere school zijn!

M.J. Kollenstaart-Muis

(3) Overleven en leven
Vijftien jaar geleden bulderde het door de kerk: ‘I have a dream!’ De toenmalige burgemeester van wat destijds nog gemeente Graafstroom was, begon zijn toespraak bij mijn bevestiging en intrede met deze legendarische woorden. Eerlijk gezegd weet ik niet meer waarom hij deze woorden gebruikte voor zijn toespraak, maar wat ik nog wél weet, is dat ik niet zoveel dromen had. En dat ik dat zelfs ook maanden eerder tegen de beroepingscommissie had gezegd.

Ik droomde geen grootse dromen voor mezelf als predikant, ik had geen prachtige vergezichten voor de gemeente waar ik mocht gaan werken, ik leefde niet met inspirerende idealen. Ik leefde gewoon mijn leven. Ik deed wat mijn hand vond om te doen. Pas toen ik al jaren predikant was, kwam ik erachter dat mijn manier van leven en werken vooral óverleven was. Het was een manier van leven die ik mijzelf had eigen gemaakt doordat de start van mijn leven nogal traumatisch is geweest. Afgestaan worden is een onbewust trauma waardoor je alle zekerheid ontnomen wordt en waardoor de geest overschakelt op de overlevingsmodus. Ook toen het al lang niet meer nodig was om te overleven, kon ik niet anders dan dat. En overleven, dat is alleen maar bezig zijn in het hier en nu. Voor wie aan het overleven is, is het leven nu al intensief genoeg, dan is er geen ruimte om bezig te zijn met de toekomst, want wie zegt dat er überhaupt een later komt?!

Inmiddels heb ik geleerd om te leven, in plaats van te overleven. Ik heb geleerd om tot rust te komen en te genieten. Om niet meer altijd op mijn hoede te zijn. En doordat ik dat leerde, ontstond er ook ruimte om vooruit te kijken, om te dromen. Om te verlangen naar een wereld waarin voor mensen die – net als ik – meer overleven dan leven, alle rust en ruimte is om te leren genieten.

Om de week bezoek ik een gemeentelid dat al jaren verblijft in instellingen. In verschillende ggz-instellingen, op gesloten en open afdelingen, in een justitiële inrichting – kortom, allemaal plekken waar je beschermd wordt als je zelf het leven niet goed aankunt. Maar juist die professionele bescherming veroorzaakt onveiligheid, want de relatie therapeut-cliënt of bewaking-gedetineerde is geen relatie van onvoorwaardelijke liefde die nodig is voor een gevoel van geborgenheid en veiligheid. Ik merk dat heel goed aan mijn gemeentelid.

Daarom droom ik van plekken, gemeenschappen die functioneren als een gezin waar warmte is, onverdeelde aandacht en geborgenheid, waar mensen trouw zijn in hun liefde en zorg, zodat je elke dag opnieuw kunt beginnen. In Jezus mag je kind van de Vader zijn. Hij heeft ons geadopteerd, we mogen zíjn gezin vormen. Want het gaat niet zozeer om de bloedband of de mensen die juridisch gezien je familie zijn, maar door Jezus zijn alle gelovigen familie van elkaar. Ik droom dat de familie van Jezus een gemeenschap vormt waarin mensen die aan het overleven zijn tot rust kunnen komen. ik droom dat de gemeente van Christus trouw is in haar liefde zodat mensen die aan het overleven zijn kunnen ontspannen en niet meer constant op hun hoede hoeven te zijn. Ik ben ervan overtuigd dat er dan veel minder instellingen nodig zouden zijn.

‘I have a dream!’ Ja, inmiddels wel en ik ben ervan overtuigd dat mijn droom werkelijkheid wordt. Op een dag.

Mr. Don Ceder is advocaat, duo-lid Provinciale Staten van Noord-Holland en gemeenteraadslid namens de ChristenUnie in Amsterdam.
Leonard Geluk is oud-wethouder Onderwijs en Jeugd van Rotterdam (2004-2009) en thans als voorzitter van het college van bestuur verbonden aan De Haagse Hogeschool.
Mirjam Kollenstaart-Muis is gemeentepredikant van de Gereformeerde Kerk in Ottoland.

[1] Martin Luther King, Conquering Self-Centeredness, speech Montgomery, Alabama, 11 augustus 1957.

[2] Ik ben wat dit betreft zeer geïnspireerd door Martha Nussbaum, Niet voor de winst. Waarom de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft (vert. Rogier van Kappel) Amsterdam 2011.