32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

J.C. Scholte de Jong
‘God is able’
Martin Luther Kings eerste roeping

Bijna vier jaar ben ik nu gemeentepredikant in Middelburg, hoofdstad van de provincie Zeeland. Een kleine stad, maar met grootstedelijke allure. Alles is er, een station, theater, universiteit, provinciehuis en een rijke geschiedenis. Een geschiedenis gekleurd door de Middelburgsche Commercie Compagnie (MCC) en de handel in tot slaaf gemaakte mensen.

Stad met een slavernijmomument en een jaarlijkse Keti Koti-viering.[1] Stad van de Vier Vrijheden van Franklin D. Roosevelt, trotse gastheer van de tweejaarlijkse uitreiking van de internationale Four Freedoms Awards. Eén van de elf Nederlandse Shelter Cities, die internationale mensenrechtenverdedigers, tijdelijke opvang, training en veiligheid bieden.[2] ‘Stad van de vrijheden’ is de leus.

Maar hoe belangrijk die geschiedenis, die vrijheden en de inzet voor mensenrechten in de lokale context ook zijn, het is opvallend hoe weinig de kerken betrokken zijn bij deze thema’s. Rond de uitreiking van de Four Freedoms Awards organiseert de plaatselijke Raad van Kerken een avond met de laureaat van de ‘Vrijheid van Godsdienst’-award, maar daar houdt het bij op. Terwijl de basisschool van onze jongste ieder jaar betrokken is bij de kranslegging bij het slavernijmonument op 1 juli, gaat het er in de kerk nooit over. En hoewel ik zelf al langere tijd de gewoonte heb rond 1 juli iets van Keti Koti mee te nemen in de zondagse dienst, denk ik vaak dat ik de enige ben die dat doet. Tegelijk neem ik waar dat thema’s rond sociale gerechtigheid belangrijker worden in onze kerken, ook bij de meer orthodoxe of evangelicale gemeenten.Wat ooit ‘linkse’ thema’s waren – gerechtigheid, vrede, heelheid van de schepping – zijn nu waarden die voor een heel brede groep christenen tot uiting moeten komen in gemeenteleven en in discipelschap en navolging.

Toch blijft het moeilijk om echt vanuit deze waarden te denken, vooral wanneer ze ons uitdagen ons bewust te worden van ons eigen gepriviligeerde, westerse, veelal witte, denkraam. We zijn voor vrijheid, maar vinden het moeilijk te bedenken hoe wij soms zelf de vrijheid van anderen in de weg staan. We zijn tegen slavernij, maar hebben er moeite mee dat deel van onze geschiedenis onder ogen te zien. En dan hebben we vaak ook nog het idee dat dit allemaal goed is, maar toch niet het éne nodige, dat het niet het hart van het evangelie of de kern van ons kerk-zijn raakt. Als gemeentepredikant worstel ik er mee. Ook in Middelburg gaan vrijheden, slavernijverleden en mensenrechten grotendeels langs de gemeente heen. Maar juist hier kunnen deze thema’s toch niet onbesproken blijven? Wat is hier als gemeente onze roeping, ons getuigenis? En welke rol heb ik als gemeentepredikant daarbij te vervullen?

Predikantschap als fundamentele roeping
In deze zoektocht vind ik een verrassende bondgenoot in Martin Luther King Jr. Verrassend, omdat hij vooral gezien wordt als activist, wereldverbeteraar en profetisch prediker. Dat is inspirerend en mooi, maar dat ben ik allemaal niet. We horen of lezen maar weinig over Martin Luther King als pastor, predikant, als voorganger. Dat is jammer, want het blijkt een kant van hem te zijn die de moeite waard is, en die ook gewone dominees veel te bieden heeft.

Lewis Baldwin, autoriteit met betrekking tot de geschiedenis van de zwarte kerken in Amerika, stelt dat het predikantschap voor King van fundamentele betekenis was. ‘The pastoral role was central to everything, virtually everything, Dr. King achieved or sought to achieve in the church and in the society as a whole.’ En: ‘Being a pastor was definitely part of his religious self-understanding.’[3] Het predikantschap was zijn eerste roeping, en tot het eind van zijn leven bleef het de basis van alles wat hij deed.

Je vraagt je af wat het predikantschap voor King dan inhield. Het is niet ondenkbaar dat het ambt in het Southern black Baptist Protestantism in het Amerika van toen anders ingevuld werd dan in bijvoorbeeld de Protestantse Kerk in Nederland nu. Het ‘competentieprofiel gemeentepredikant’ van de Protestantse Theologische Universiteit beschrijft met zestien competenties wat een gemeentepredikant van nu zou moeten zijn en kunnen.[4] Van hermeneutische en academische tot verbindende, representatieve, missionaire, pastorale, homiletische, liturgische, didactische, agogische en communicatieve bekwaamheid en het vermogen al deze competenties te integreren en daarbij nog een beetje een evenwichtig mens te zijn – er wordt heel wat gevraagd.

Hoe verhoudt het predikantschap van Martin Luther King zich tot zo’n competentieprofiel? Het is maar een opsomming van wat wij hier en nu blijkbaar belangrijk vinden. Maar wat de lijst met competenties wel gelijk laat zien, is dat het in het predikantschap van Martin Luther King niet eenzijdig om één bepaalde dimensie ging. Hij was predikant in de volle breedte van het ambt. Van prediking en pastoraat tot het begeleiden en voorgaan van de gemeente in het onderscheiden van haar roeping. Het is er (bijna) allemaal.

Authentiek, intelligent en met overtuiging
Eén van de opvallendste aspecten van Kings predikantschap was zijn gave voor de verkondiging. Die gave werd gevoed door zijn familiegeschiedenis met generaties aan predikanten, een goede theologische opleiding, een stevige verworteling in zijn theologische traditie en het vermogen dit alles in verbinding te brengen met de leefwereld van zijn hoorders.

Hij vond preken ook echt belangrijk. In zijn autobiografie schrijft hij: ‘I feel that preaching is one of the most vital needs of our society, if it is used correctly.’[5] Dit ‘juiste gebruik’ wordt bepaald door oprechtheid en authenticiteit, intelligentie en een zekere diepgang. Het gaat om overtuiging, niet om oppervlakkig retorisch succes. ‘We have too many ministers in the pulpit who are great spellbinders, and too few who possess spiritual power,’ schrijft hij. Die ‘spiritual power’ ligt in de overtuiging dat God in staat is grote dingen te doen. ‘At the center of the Christian faith is the conviction that in the universe there is a God of power who is able to do exceedingly abundant things in nature and in history,’ zegt hij in de preek ‘Our God Is Able’.[6]

Een dergelijke verkondiging komt op uit en gaat in op de ervaringen van mensen. King schrijft: ‘I think that preaching should grow out of the experiences of the people. Therefore, I, as a minister, must know the problems of the people I am pastoring.’ De verkondiging moet niet in abstracte theologische beschouwingen over de hoofden heen gaan, maar moet het evangelie presenteren in het licht van de menselijke ervaring. Dat betekent niet: de boodschap aanpassen aan de hoorders, maar wel: altijd verbinding maken met de concrete context waarin mensen leven.

Relevant en verbindend
Het gaat in de prediking dus niet alleen om homiletische of didactische vaardigheden, maar vooral om de hermeneutische en verbindende. De PThU omschrijft de ‘verbindende bekwaamheid’ als ‘Het vermogen om [...] verbindingen te leggen tussen cultuur en kerk, tussen traditie en dagelijks leven, tussen de plaatselijke kerk en de catholica.’ Bij de hermeneutische competentie gaat het om ‘lezen, interpreteren, verstaan en vertolken’ van ‘teksten, tradities, verhalen en praktijken in hun contexten en wisselwerkingen’. In het predikantschap van Martin Luther King Jr. zie je dat steeds weer gebeuren; Schrift, traditie en dagelijks leven worden telkens op elkaar betrokken.

Wat mij daarbij raakt is hoe in Kings leven de noodzaak van ‘onderscheiden waar het op aankomt’ zichtbaar wordt. King liet zich niet zomaar leiden door wat de mensen toevallig bezighield, dan maak je het te simpel. Daar was hij ook teveel theoloog voor. Na zijn opleiding aan Crozer Seminary deed King een promotiestudie systematische theologie aan Boston University. Hij schrijft over die periode in zijn leven: ‘As a young man with most of my life ahead of me, I decided early to give my life to something eternal and absolute. Not to these little gods that are here today and gone tomorrow. But to God who is the same yesterday, today, and forever.’

Het zijn niet de actuele omstandigheden op zichzelf die de koers bepalen, maar juist de verbinding die er vanuit de omstandigheden is met de Schrift, de theologie en de traditie. Bij King was dat een traditie die telkens weer spreekt over een God die recht doet, die de kleinen niet vergeet, maar hen zoekt en vindt en opricht in Zijn licht. Michael Thurman zegt: ‘It was the African-American church that nurtured him and gave him the sense that God was a God of justice, God was a God of mercy, God was a God of reckoning.’

De wisselwerking tussen die theologische lijn en de concrete context bepaalt waar het op aan komt, wat je te zeggen hebt en wat je te doen staat. Frederick Buechner, generatiegenoot van King, zegt: ‘The place God calls you to is the place where your deep gladness and the world’s deepest hunger meet.’[7] Het roept bij mij de vraag op: Wat is onze diepste vreugde? Wat geloven wij? Waar hopen wij op? En hoe vormt dat de agenda van onze kerk vandaag, van het leven van de gemeente die we dienen, van onze eigen relatie met God? Het is deze wisselwerking die maakt dat het bezig zijn met bijvoorbeeld sociale gerechtigheid niet zomaar een beetje ‘horizontalistische theologie’ is, maar direct te maken heeft met het hart van het evangelie en van ons kerk-zijn.

‘You’re needed in the church, too’
In mei 1954 werd Martin Luther King Jr. bevestigd als predikant van de Dexter Avenue Baptist Church in Montgomery, Alabama. Bijna zes jaar later verhuisde hij naar Atlanta, waar hij als ‘toegevoegd’ predikant verbonden werd aan Ebenezer Baptist Church. Kings werk voor de burgerrechtenbeweging nam steeds meer tijd en energie in beslag. Toch bleef het gemeentewerk voor hem belangrijk. Opmerkelijk is dat het juist de gemeente was die hem de onafhankelijkheid gaf die voor zijn werk nodig was. Thurman zegt: ‘It was King’s position at the church that enabled him to get so deeply involved with the civil rights struggle [...]. Because Dr. King was not directly tied to the white power structure of the city, he had an independent source of income, meaning from his congregation. They freed him up to do the things that he did for the larger community.’

Voor het ‘gewone’ pastorale werk was steeds minder tijd. Toch is Rev. Mary Jo Smiley positief over zijn gemeentewerk. Ze vertelt hoe hij betrokken was bij allerlei activiteiten in de gemeente en daarbij allerlei mensen wist te betrekken. ‘King sought to involve everyone in the congregation’. Ook Baldwin zegt: ‘He always was available to affirm people, to reaffirm people within the context of the movement, people who had been hurt, people who had been brutalized, so I think he brought that priestly role in as well [...].’

Bijzonder is hoe Smiley de rol beschrijft van Martin Luther King Jr. in haar eigen weg naar het predikantschap. ‘In associating with and listening to him talk about other things and other people and other places, I began to open up my own self. I began to care about people. I began to care about things happening in other places.’ ‘I felt something from him to me that said, “You’re needed in the church, too.”’ Als je als gemeentepredikant op je plek bent, kom je niet alleen zelf tot bloei, maar breng je ook anderen dichter bij hun eigen roeping.

‘A pastor to the nation’
Voor Martin Luther King kwam zijn profetische rol niet in mindering op de pastorale, maar lagen zij in elkaars verlengde. Baldwin: ‘He always spoke of this interrelationship between the preaching role and the pastoral role and the priestly role and the prophetic role. He saw an essential interdependence, an interrelatedness between these four roles.’

Hetzelfde gold voor zijn werk in de lokale gemeente en het werk dat daar ver bovenuit steeg. Het zijn geen concurrenten van elkaar, maar ze horen bij elkaar en versterken elkaar. Ook ten aanzien van kerk en samenleving als geheel was Kings attitude die van de pastor die zorg draagt voor de zielen die hem zijn toevertrouwd. Of dat nu de zielen van gemeenteleden of de ‘ziel van de natie’ is. Baldwin: ‘Not only was he a pastor at the local level, preaching to people, responding to the needs of people; he was also a pastor to the nation, because he was very interested in the soul of the nation, determined to redeem the soul of the nation.’ We kunnen geen genoegen nemen met een geloofsbeleving die alleen gericht is op het eigen innerlijk of zich alleen wil inzetten voor de opbouw van de eigen gemeenschap. Onze roeping raakt ook ‘de natie’ – de stad, de school, de buurt, de voetbalclub. De kerk is er voor de wereld, niet andersom.

Kings boodschap was geen makkelijk politiek of activistisch verhaal, maar komt voort uit een dagelijkse en persoonlijke omgang met God. Het gebed speelde in het leven van King een belangrijke rol, zowel gemeenschappelijk als persoonlijk.^[8] Het was de bron van zijn werk en gaf hem de kracht die nodig was in de dagelijkse strijd die zijn werk opriep.

Een stad waar de kinderen dansen
Het wapen van Middelburg bestaat uit een versterkte toren in een rood veld. Het hervormde kerkzegel voegt daar als motto aan toe: ‘De naam van de Heer is als een toren, de rechtvaardige snelt erheen en is veilig’ (Spreuken 18:10). Het lied ‘We hebben een sterke stad’ is hier één van mijn lievelingsliederen geworden.[9] Het zingt van een stad met open poorten, waar ruimte is voor de verdrukten en waar mensen die steeds zijn geknecht mogen wandelen in het licht – een ‘stad waar de kinderen dansen’. Het is een verlangen dat niet ver af staat van de ‘dream’ van Martin Luther King Jr. Zijn werk en getuigenis bemoedigen en inspireren ook een gewone dominee in de provincie om authentiek, intelligent, verbindend en met overtuiging gemeente en samenleving te bepalen bij hun roeping, en bij wat God kan en wil doen. ‘God is able’ – ‘Preach, preacher! Tell it like it is!’

Ds. Jacobine Scholte de Jong is predikant van de Protestantse Gemeente Middelburg. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

[1] Voor de geschiedenis van Middelburg en het slavernijverleden zie bijvoorbeeld: http://www.zeeuwseankers.nl/nl-NL/verhaal/84/slavenhandel en http://www.zeeuwsarchief.nl/zeeuwse-verhalen/mcc-slavetrade-slavenhandel/

[2] Zie www.fourfreedoms.nl en www.sheltercity.nl

[3] Interview Kim Lawton met Prof. Lewis Baldwin, Rev. Mary Jo Smiley en Rev. Michael Thurman, PBS ‘Religion & Ethics NewsWeekly’, 13 januari 2006; http://www.pbs.org/wnet/religionandethics/2006/01/13/january-13-2006-martin-luther-king-jr-as-pastor/1788/, zie ook de links naar de pagina’s met de volledige tekst per geïnterviewde.

[4] Competentieprofiel gemeentepredikant in de Protestantse Kerk in Nederland: https://www.pthu.nl/PAO_PThU/overige/Competentieprofiel_GP_en_GV_PThU.pdf.

[5] Clayborne Carson (ed.), The Autobiography of Martin Luther King Jr., New York 1999.

[6] Martin Luther King Jr., ‘Our God is Able’, in: A Gift of Love. Sermons from Strength to Love and Other Preachings, Boston 2012.

[7] Frederick Buechner, Wishful Thinking. A Theological ABC, New York 1973.

[8] Lewis V. Baldwin, Never to Leave Us Alone. The Prayer-Life of Martin Luther King Jr., Minneapolis 2010.

[9] Gezang 28 Liedboek voor de Kerken en lied 175 Liedboek 2013.

32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

C.M.A. van Ekris
Collega Mike King
Over de profetische dimensie in prediking

Afgelopen april drukte Trouw integraal een preek van hem af, Stephan Sanders schreef een sterk stuk in de Groene Amsterdammer, een oude preekbundel werd vertaald, zijn kleindochter Yolanda Renee kreeg wereldwijde media-aandacht door drie giechelende zinnetjes die zij uitsprak tijdens een protestmars van scholieren. Martin Luther King Jr., geboren als Michael/Mike King, is een iconische prediker geworden.

Dit jaar is het vijftig jaar geleden dat hij vermoord werd door een boze witte man, zo zouden we dat nu zeggen. De herinnering aan King – of beter gezegd: een bepaalde herinnering aan King – wordt door velen gekoesterd. Wat is het geheim achter dat iconische en hoe dat te duiden? Wat zegt het theologisch over de receptie van het profetische en wat zegt het ons over de kracht van de preek? In deze bijdrage enkele culturele en homiletische reflecties ten bate van predikers van nu, die net als King leerlingen zijn in de christelijke practice of preaching.

Iconografie rondom een dominee
Wat me fascineert is het iconografische proces dat ontstaan is rondom ‘dr. King’. Martijn Kleppe heeft in zijn dissertatie onderzocht hoe de wording van iconische foto’s in zijn werk gaat.^[1] Waarom, bijvoorbeeld, herinneren we ons de foto van het napalm-meisje dat wegrent uit een gebombardeerd Vietnamees dorp: naakt, schreeuwend van pijn, haar handen in een crucifix-houding? Kleppe noemt een aantal factoren die foto’s iconisch maken. Hij noemt de kwaliteit van een foto (qua compositie) en het direct evidente. Daarnaast noemt hij de kracht van de foto om emotie op te wekken en het paradigmatische en symbolische in de foto: in de foto komt een context tot leven. Kleppe wijst ook op het archetypische: foto en context overstijgen tegelijkertijd het particuliere. Er is de rol van gate-keepers: redacteuren van kranten en boeken die steeds een foto herhalen, en er is het vermogen van de foto om in andere en latere contexten nieuwe betekenis te krijgen. Als een foto die eigenschappen heeft, is de kans groot dat de foto beklijft in het collectieve geheugen.

Als je deze criteria toepast op de prediking van ‘dr. King’ zie je de overeenkomsten, en begrijp je er ook iets van waarom juist deze prediker iconisch is geworden. De preken hebben kwaliteit (qua retoriek, qua performance, qua actualiteit). De relevantie ervan is direct evident en context-overstijgend. De archetypische kracht is groot: het is de stem van een lijdende gemeenschap die gekleineerd wordt door structureel racistisch onrecht, en een vertolker daarvan roept om recht. De preken zijn authentiek: biografie en gemeenschap resoneren in de woorden, als ook intellect en emotie. Bovendien: de woorden kunnen nieuwe betekenissen krijgen in andere contexten. Het is niet vreemd dat culturele en theologische gate-keepers deze fragmenten steeds weer onder de aandacht brengen. Door dat iconografische proces ontstaat zoiets als een homiletische intertekstualiteit. Als bishop Michael Curry te midden van God’s frozen people (lees: de Britse Anglicanen, met dank aan Ciska Stark), Martin Luther King aanhaalt, participeert hij eigenlijk even in diens woorden van woede, kracht en liefde, en je merkt hoe dat effect heeft op tijdgenoten. Mind you, Twitter en The Guardian schreven over de preek als het hoogtepunt van de dag.

Hoe moet je dit nu duiden? Allereerst kritisch en met distantie, denk ik. King is een icoon geworden in een soort globale mediatheek. De wise-assess van Apple maakten ooit een mooie, maar tergende commercial (Here’s to the crazy ones’, 1997^[2]), over de genialiteit en de eigenzinnigheid van mensen als Einstein, Picasso, Gandhi en natuurlijk ook King. Verrassenderwijs hoort Steve Jobs daar dan ook bij.^[3] King wordt geportretteerd als een genie, een eenling, een troubleshooter, a crazy one. Overigens, wij leven in onze mediacultuur opvallend genoeg tegelijkertijd in een iconoclastische tijd. Wij hangen aan iconen en spugen op hen wanneer ze ons narcisme niet meer bevestigen en stimuleren. Dat is de vreemde paradox. We leven in een decennium van het voortdurende demasqué. Priesters, kleine kinderen en hun begeerte, grote sporters en hun vuile spel, filmmakers, grote acteurs, jeugdhelden als Bill Cosby en hun mask of innocence dat ontmaskerd wordt. We wantrouwen iconische figuren en ons hart, die fabriek van idolen, produceert ze aan de lopende band. Je hart moet immers iets hebben om te aanbidden, als je God kwijt bent.

Nu, vergeet wat dat betreft niet dat ook over ‘MLK’ meerdere verhalen te vertellen zijn. In de kerk zouden we daar niet van moeten schrikken. Wij hebben ten eerste geen idolen nodig – en dus zijn we niet zo van de kaart als iemand ook duistere kanten heeft – en bovendien weten wij van de zonde, die schaduw rondom al het goede. Wie een ander deconstrueert vanwege de zonde is naïef over zichzelf.

Het profetische als een archetype
Er zijn redenen genoeg om met enige reserve over deze iconische receptiegeschiedenis van King te spreken. En toch vertik ik het. Je kunt namelijk ook anders kijken. Je kunt ook zeggen: in vertraagde zin (zoals de profetie altijd vertraagd erkend werd, ook in de canon, namelijk: in de loop van de tijd) is in brede kringen – academisch, kerkelijk en maatschappelijk – gaandeweg in King iets herkend van de kracht van het godswoord. Zo kun je er ook naar kijken. God heeft iets gezegd in het leven van deze man, iets over racisme en haat. De receptiegeschiedenis mag allerlei onzuivere elementen hebben, maar waarom kan daarachter niet iets zitten van een diep maatschappelijk en menselijk verlangen naar woorden en naar levens als dit? Misschien kun je zelfs zeggen dat in het profetische de kerk haar tijdgenoten het meest nabij was. Het missionaire is uitstekend en ook het priesterlijke hoort bij het spreken van de kerk, maar ik heb de intuïtie dat juist in het waarachtige, profetische de tijdgenoot zich het meest gekend zal voelen. En nog iets: misschien verwachten mensen dit eigenlijk van de kerk en van predikers, man en vrouw. Misschien is King als type archetypisch, en misschien belichaamt hij wel iets van dat eigenlijk ‘iedereen’ van een dominee verwacht: dat je met huid en haar gelooft, dat je diep van Jezus houdt en je door Hem geroepen weet, dat de tranen in je ogen springen en de spanning in je lijf vanwege lijden en onrecht, dat je alle taal, alle denken en alle emotie die je tot je beschikking hebt, inzet voor dit evangelie en voor de prediking ervan.

Wat mij betreft, om het wat prikkelend te zeggen, is King geen icoon, maar een reguliere dominee. Geen genie of een crazy one, maar een master of a practice. Zonder prediking – dat wat velen van ons wekelijks doen – was er geen ‘dr. Martin Luther King’ geweest. Hij heeft de prediking verder geholpen, zeker, maar hij is in een nog fundamenteler zin met name leerling in die praktijk van prediking. Bovendien was King niet origineel. ‘Dr. King’, schreef Richard Lischer in zijn schitterende boek The Preacher King, ‘was only a voice in the tradition’s continual cry’. Prachtig, King was een moment, een stem slechts, in de continue schreeuw van zijn traditie. King belichaamt en verwoordt dus een traditie. Hij is traditioneler dan we denken. Hij was niet origineel qua compositie, qua theologie, qua hermeneutiek of qua performance. Al die onderdelen had hij geleerd van zijn vader, van zijn kerk, van zijn traditie, van de Schriften, en om hem heen waren en zijn er duizenden predikers die dezelfde dingen zeggen, op dezelfde manier. King zag zichzelf primair als dominee – en als christen. We moeten Steve Jobs niet met ‘collega King’ aan de haal laten gaan. Martin Luther King, zo moeten wij benadrukken, gaf zijn leven voor Jezus. Hij wist dat deze dood waarschijnlijk zou komen. Meer dan vijftig moordaanslagen zijn door de FBI gedurende zijn leven verijdeld. Maar King was dominee – geroepen en kon niet zwijgen. Voor mij zijn zijn preken eerder een hoofdstuk in de lange traditie van de theologia crucis van de kerk, dan een hoofdstuk in een boek over Great Speeches of the 20th Century. Tegelijkertijd beschouw ik King als een contemporaine stem in de profetische traditie van de kerk.

De theologische logica van de profetische dimensie
In mijn boek heb ik uitgewerkt wat ik onder die profetische dimensie in prediking versta.^[4] Dat profetische kun je niet tot een quote of een formule reduceren. Het is een stratum in het geestesleven van Israël, de kerk, en breder: in culturen en samenlevingen. Het is iets dat God geeft; de goede God, steeds opnieuw, op verwachte en onverwachte plekken. Het is een fenomeen dat je niet kunt vastleggen, want het ontwikkelt zich en het muteert. Het is qua manifestatie ook afhankelijk van de geestelijke context waarbinnen het gebeurt. In mijn studie probeer ik de inductieve factoren te benoemen en tegelijkertijd het epifanische te bewaken. In de ‘theologische logica’ die het fenomeen kenmerkt, zie ik vijf coördinaten of concepten.

1 In het profetische wordt het destructivum zichtbaar gemaakt. Dat wat het geloof en het mens-zijn vanuit christelijk perspectief beschadigt, wordt benoemd. Dat destructivum is vaak verborgen. Het wordt verhuld door taal of censuur, door taboe of geestelijke verblinding. In het profetische wordt wat het destructivum verhult, gedeconstrueerd, open gebroken. In die zin is de profetische stem een tegenstem, en vraagt het moed en roeping om dit ‘ongemakkelijke’ te zeggen.

2 In het profetische wordt het destructivum geïnterrumpeerd. Het aan het licht brengen wat verborgen blijft en vermeden wordt in een gemeenschap of een cultuur, is op zich al een daad van interruptie. Maar ook explicieter wordt dat wat schade brengt aan het geloof en aan het humanum tegengesproken. Het is mij opgevallen hoe dialogisch die tegenspraak in preken vaak is. Het profetische is een dialoog die kan katalyseren tot een dispuut, maar het is nooit een interventie die de communicatieve processen beëindigt.

3 In het profetische gebeurt de illuminatie waardoor het destructivum een naam krijgt, en waardoor het heil benoemd kan worden. In profetische preken herkent een prediker een Woord uit de Schriften als een woord voor het heden, en de profetische preek participeert in de kracht van dat Schriftwoord. Door die illuminatie gebeurt ook de geestelijke kwalificatie van het heden. Het ‘nu’ van de hoorders wordt benoemd in theologische en geestelijke begrippen.

4 In het profetische wordt het destructivum doorbroken en overwonnen. Het gaat in het profetische moment niet slechts om het analytische en het kritische, maar juist ook om het cathartische en zelfs om het exorcistische. Het destructivum dat benoemd wordt, is niet onschuldig of onschadelijk. Het vervormt het leven, het vertekent de ziel en het vervreemdt van God. In het profetische moment wordt dat doorzien, maar er ontwikkelt zich ook een geestelijke tegenkracht, die dat destuctivum aankan, uitdrijft en overstijgt. Je komt als een ander mens uit deze preken vandaan, op een bepaalde manier herboren en beschut.

5 In het profetische word je zowel ingewijd als participant gemaakt. Ik zie dat het catechetische of didactische moment in profetische preken ontspringt aan de voorafgaande facetten. God is ontdekt in de tijd in Zijn gevecht met tegenstand, en de initiatie in dat gevecht maakt enerzijds deelgenoot aan Gods gevecht (dat is Nachfolge, discipelschap, ethiek) en tegelijkertijd maakt het participant in de crisis van je tijd. In het profetische verinnerlijkt de kerk in zekere zin de crisis van haar tijd. De prediking is de tameion, de binnenkamer van de kerk – en soms ook de binnenkamer van een cultuur – en daar hoort de gemeente de Geest tot haar spreken, en daar vindt zij dus een woord voor de kerk en voor de cultuur.

Ik heb dat in mijn boek in de slothoofdstukken uitgewerkt in het concept van zien. In het profetische wordt zichtbaar gemaakt, wordt inzicht overgedragen en wordt er ruimte gemaakt voor de gemeente om te participeren in de kracht van het visioen. Dat gebeurt dus in het profetische moment in prediking: Making See.

Het profetische als het provocerende
Martin Luther King is voor mij een voorbeeld geworden als prediker omdat hij de memoria passionis belichaamt; de herinnering aan het lijden. Daar ligt het hart van het profetische. Het is Leidenssprache, Krisensprache, Sprache der Anfechtung. Het roept om de overwinning van het kwaad en het weigert zich te laten troosten zolang dat uitblijft. Profetische mensen zijn christenen die in zekere zin ongetroost zijn. Ze laten zich niet meer troosten door de mythologieën van hun tijd. Ze blijven spreken over de lijdenden, en ze blijven wijzen op hoe een samenleving lijdenden schept en hen vervolgens verzwijgt of dumpt. Als Jezus de zoekers naar recht, de treurenden en de vervolgden zalig spreekt – stuk voor stuk ongetrooste mensen – heeft ook dat iets te zeggen over onze prediking. Zeker, prediking is ook doxologie, het is ook didactiek en soms apologie, het is priesterlijk in een diepe zin. Maar het profetische in de preek provoceert ook steeds onze hang naar harmonie, naar ‘in vrede met jezelf leven’, naar het lijden postmodern esthetiseren zodat het bijna mooi wordt, naar een leven, een liturgie en een prediking waarin de schreeuw van de lijdende niet meer te horen is.^[5] De paradox is: je komt er, door heel dicht op de huid van de tijd en de hoorder te zitten. Hem, haar en hen ten goede.

Dr. Kees van Ekris is predikant in Zeist en studieleider van Areopagus/IZB. Hij promoveerde in mei 2018 aan de PThU met een dissertatie over de profetische dimensie van prediking.

^[1] Martijn Kleppe, Canonieke Icoonfoto’s. De rol van (pers)foto’s in de Nederlandse geschiedschrijving, Delft 2013, 44.

^[2] ‘Here's to the crazy ones. The misfits. The rebels. The troublemakers. The round pegs in the square holes. The ones who see things differently. They're not fond of rules. And they have no respect for the status quo. You can quote them, disagree with them, glorify or vilify them. About the only thing you can't do is ignore them. Because they change things. They push the human race forward. And while some may see them as the crazy ones, we see genius. Because the people who are crazy enough to think they can change the world, are the ones who do.’

^[3] ‘dat Apple een bedrijf is dat gewoon computers en telefoons maakt, die vaak in fabrieken in China in elkaar worden gezet onder barre werkomstandigheden, dat dat bedrijf er alles aan doet om zo min mogelijk belasting te betalen en met zijn producten juist een zo groot mogelijk conformisme bij zijn klanten teweeg probeert te brengen, laat zien hoe gemakkelijk de geestelijke erfenis van Gandhi en Mandela te corrumperen valt wanneer je die terugbrengt tot een handvol tot niets verplichtende trefwoorden’ […] Veel hedendaags massa-engagement is zo: je kunt het belijden zonder jezelf te veranderen’. Bas Heijne, Wereldverbeteraars. Gandhi, King, Mandela – hun erfenis, Amsterdam 2017, 70-71.

^[4] C.M.A. van Ekris, Making See. A Grounded Theory on the Prophetic Dimension of Preaching,  Zurich/Berlin 2018.

^[5] Johann Baptist Metz, Memoria passionis: Ein provozierendes Gedächtnis in pluralistischer Gesellschaft, Basel 2006), 26-27.

32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

D. Timmerman
Preken van een moderne profeet

Voor mij ligt een recent verschenen bundel met dertien preken van Martin Luther King jr. Sterk door de liefde. Preken die het hart raken. Het is een vertaling van de bundel A Gift of Love (2012), die op zijn beurt teruggaat op preken die King zelf uitgaf onder de titel Strength to love (1963).

De preken in deze bundel zijn ontstaan in het heetst van de strijd voor gelijke rechten van de Afro-Amerikaanse bevolking van de VS. Drie ervan zijn zelfs ontstaan in de gevangenis, waar King was opgesloten vanwege zijn leidende rol bij geweldloze protestacties tegen raciale segregatie. Op uitnodiging van de redactie wil ik enkele ervaringen bij het lezen van de bundel delen. Daarbij wil ik ook ingaan op het profetische aspect van Kings verkondiging. In het voorwoord tot de preken wordt hij geïntroduceerd als ‘prediker en profeet’. Ook Kees van Ekris herkent in zijn recente proefschrift een profetische dimensie in Kings preken. Maar wat is een profeet eigenlijk? Sinds Gregorius de Grote wordt profetie gedefinieerd als inzicht in wat verborgen is, zowel in verleden, heden, als toekomst. Daarbij wordt in de theologische traditie primair gedacht aan inzicht in de verborgen betekenis van de Schrift, maar ook aan het vermogen om vanuit de verborgenheden van het geloof opbouwend, troostend en vermanend te kunnen spreken. Deze kerkhistorische invalshoek is het vertrekpunt voor mijn leesreflectie.

Rake preken
Een eerste ervaring bij het lezen van de prekenbundel heeft te maken met het feit dat ik King tot dan toe vrijwel uitsluitend kende via beeld en geluid. Bij het lezen van de preken mis je daardoor echt twee dimensies. Deze observatie geldt uiteraard voor elke prediker, maar in het geval van King is het gemis extra voelbaar. Dat heeft enerzijds te maken met zijn persoonlijke charisma, dat door zijn status als moderne heilige nog wordt versterkt. Anderzijds houdt het ook verband met de krachtige preektraditie van de Afro-Amerikaanse kerken. Als vierde generatie in een geslacht van baptistenvoorgangers was King diep geworteld in deze traditie. In zijn inleiding tot de preken, spreekt hij zelf ook zijn aarzeling uit over deze publicatie. Het is hem duidelijk dat ‘een preek geen essay is, dat gelezen moet worden, maar een betoog dat gehoord moet worden. Het is bedoeld als overtuigend appel op een luisterende gemeenschap.’ Daarom is het echt de moeite waard om, naast het lezen van de preken, op YouTube een toespraak van King te beluisteren of te bekijken. Daar krijgen we bovendien een indruk van de interactie met de hoorders.

Dit gezegd zijnde, stem ik toch zonder reserve in met de ondertitel van de Nederlandse uitgave: het zijn ‘preken die het hart raken’. Ze brengen het evangelie van Gods liefde op een indringende, aansprekende en relevante manier dicht bij mijn hart. Tegelijkertijd is de ondertitel ook een versmalling. De preken zijn van een hoogstaand niveau en gaan consequent ook over ons concrete leven – persoonlijk en gemeenschappelijk. Met andere woorden, het zijn preken die ook hoofd en handen raken.

Dat deze preken van meer dan vijftig jaar geleden mij raken, heeft – om te beginnen – te maken met de verrassende actualiteit van Kings boodschap. Dat is minder een open deur dan het lijkt. Het is niet alleen zo dat King thema’s aansnijdt die ook in onze tijd nog spelen, zoals het diepgewortelde kwaad van discriminatie en het heilloze beroep van wereldleiders op militaire macht. Zijn actualiteit zie ik nog meer in de analyse die hij geeft van de diepere lagen van de westerse samenleving. Steeds steekt hij in zijn preken af naar dat diepere, existentiële niveau. Een terugkerend thema is bijvoorbeeld de spanning tussen het evangelie en het materialistische wereldbeeld. Wetenschap en techniek beloven ons geluk en voorspoed, maar ondertussen worden zwarte én blanke mensen in een globaliserende samenleving vermorzeld door economische uitbuiting. Alsof King al bekend was met onze verslaving aan de smartphone, signaleert hij een verband tussen onze hang naar apparaten die het leven makkelijker lijken te maken en ons tekort aan spirituele levensdoelen.

Een ander terugkerend thema is dat van het falende morele kompas van de westerse samenleving. King signaleert dat in het Amerika van zijn tijd de vraag naar goed en kwaad steeds vaker wordt beantwoord door de mening van de meerderheid te peilen. Hij is kritisch over de grote invloed van massamedia, opiniepeilingen en reclames. Daartegenover pleit King, in een preek over Romeinen 12:2, voor een non-conformisme dat voortkomt uit een ‘innerlijke spirituele transformatie’. In deze oproep en de achterliggende analyse van de westerse samenleving, zie ik een belangrijk profetisch element. De preken van King geven inzicht in de processen die zich afspelen onder de oppervlakte. Ze hebben betrekking op zijn eigen specifieke tijd en situatie, maar verkondigen tegelijkertijd een boodschap die deze context overstijgt.

De Schrift in Kings preken
Zoals gezegd, wordt in de christelijke traditie profetie vaak verbonden met inzicht in de Schrift. Hoe werkt dat in de preken van King? De meeste preken hebben een concrete tekst als uitgangspunt. Daarbij kom ik soms exegetische parels tegen. In een preek over Lucas 12:20 laat King bijvoorbeeld schitterend oplichten hoe de rijke dwaas een monoloog voert waarin de woorden ‘ik’ en ‘mijn’ centraal staan. Creatief en indrukwekkend is ook de fictieve ‘brief van Paulus aan de Amerikaanse christenen’. Toch ligt de kracht van Kings preken niet zozeer in zijn exegese of in de bijbels-theologische verbanden. De bijbelteksten worden eerder op spanning gezet door ze in gesprek te brengen met maatschappelijke vragen. Daarbij maakt King graag gebruik van inzichten uit de psychologie en filosofie. Het valt mij op dat zijn preken daardoor het karakter hebben van publieke theologie. Hoewel ze gehouden zijn voor concrete gemeentes (bij de geluidsopnames kun je baby’s horen huilen op de achtergrond) overstijgt zijn boodschap de incrowd van kerkgangers. King mengt zich vanuit het Evangelie in het publieke debat, maar dan op zo’n manier dat het ook gaat over de vreugden, zorgen en zonden van de mensen die voor hem zitten. Ook daarin zie ik een profetisch element.

In de preken van King wordt de boodschap van de Schrift samengebald in de liefde van God, zoals deze verkondigd en geleefd is door Jezus Christus. Die liefde bevrijdt mensen en plaatst hen in een nieuwe, wereldwijde gemeenschap. De Amerikaanse titel drukt uit dat het kracht en moed vraagt om vanuit die liefde te leven en consequent de weg te gaan van vergeving en sociale gerechtigheid. Verschillende keren zegt King dat veel mensen lijden aan ‘hoge bloeddruk’ als het gaat om geloofsovertuigingen en tegelijkertijd aan ‘bloedarmoede’ als het gaat om de praktische consequenties van Jezus’ liefde. Daarin daagt hij mij uit. King zoekt naar de betekenis van Jezus’ oproep om God en de naaste lief te hebben met het oog op de concrete vragen van zijn tijd en over de volle breedte van het leven.

Op veel momenten brengt King vanuit deze boodschap van Gods liefde het Woord echt tot spreken. Tegelijkertijd ervaar ik bij het lezen van Kings preken, dus los van de dynamische en gespannen context waarin ze werden gehouden, soms iets van voorspelbaarheid. De gekozen bijbelteksten blijken altijd precies te passen op de actuele situatie. De boodschap blijkt steevast te corresponderen met algemene principes en waarheden. Bij één preek ervaar ik op dit punt een disconnect. Sprekend over Lucas 23:34 verbindt King het eerste kruiswoord (‘Vader vergeef het hun, want zij weten niet wat ze doen’) met twee lessen over vergeving en verlichting. Bij de uitleg van de tweede les gebruikt King het kruiswoord als aanleiding voor een krachtig appel aan de mensheid om onze onwetendheid te boven te komen en onszelf te ontdoen van de ‘intellectuele en morele blindheid’ die wij onszelf opleggen. Is dit de boodschap van Goede Vrijdag, of van Immanuël Kant?

Na deze disconnect was het verhelderend en waardevol om verderop in de bundel te lezen over Kings pelgrimage naar geweldloosheid. Het is feitelijk geen preek, maar een autobiografisch essay waarin hij zijn theologische itinerarium schetst. Komend vanuit een fundamentalistische achtergrond, vond hij intellectuele bevrijding in de liberale theologie en de existentialistische filosofie. Vervolgens bracht de Social Gospel-beweging en de kennismaking met Mahatma Gandhi hem op het spoor van het concrete, geweldloze verzet tegen onrecht. ‘Christus leverde ons de geest en de motivatie en Gandhi leverde ons de methode.’ In de leerschool van het lijden verdiepte zich bij hem de realiteit van een persoonlijke God, die hem in de eenzaamheid en wanhoop verzekert van Zijn nabijheid. Ik vond deze bijdrage heel waardevol als sleutel tot het verstaan van Kings boodschap. De kern van zijn theologie ligt in een diepe persoonlijke spiritualiteit, verbonden met de concrete inzet voor Gods koninkrijk. Daarin worden zowel orthodoxe als meer liberale geluiden creatief met elkaar verbonden.

Boodschap van hoop
Een andere profetische dimensie in Kings preken zie ik in zijn boodschap van hoop. Zijn scherpe en kritische analyse van samenleving en kerk leidt nooit tot pessimisme of defaitisme. Als pastor en prediker biedt hij steeds ook perspectief. Maar hoe werkt dat? Voor een deel is het een kwestie van het gebruik van een bepaald taalkleed. Vaak bedient King zich van het beeld van de nieuwe morgen, de dageraad, het heldere licht dat bijna doorbreekt en soms al zichtbaar is. Ik krijg zo nu en dan het gevoel alsof ik woorden lees van een politicus die met verfijnde retoriek een sfeer van verwachting en optimisme oproept. In een preek over Exodus 14:30 wijst King met stelligheid op de parallel tussen de uittocht uit Egypte en het einde van het koloniale tijdperk, waardoor in Afrika en Azië de ‘onderdrukte massa’s [zich] bewegen naar het beloofde land van economische en culturele stabiliteit.’ Helaas vertellen de vluchtelingenkampen op Lesbos ons dat het anders is gegaan. Toch is Kings boodschap van hoop echt meer dan retoriek. Ze is gegrond in het evangelie dat God zelf ervoor zal zorgen dat het goede op den duur zal overwinnen. Met concrete voorbeelden – ook uit zijn persoonlijk leven – laat King zien dat de voortekens daarvan nu soms al zichtbaar worden. Tegelijkertijd proclameert hij die overwinning ook als realiteit in de toekomst. Sprekend over Matteüs 5:43-45, over het liefhebben van vijanden, laat hij zijn zwarte hoorders tegen hun blanke opponenten zeggen: ‘Doe aan ons wat je wilt, en wij zullen doorgaan jullie lief te hebben. […] Maar wees ervan verzekerd dat we jullie op een dag met ons vermogen om te lijden verslaan.’ Kings profetische boodschap van hoop wil motiveren om volhardend de weg van de liefde te gaan.

Tot slot nog iets over deze uitgave. De preken zijn kundig en goed leesbaar vertaald. Wel mis ik informatie over datum en context van de preken en uitleg van concrete gebeurtenissen en namen die genoemd worden. Dat is niet alleen jammer voor historisch geïnteresseerde lezers, maar vooral omdat Kings profetische boodschap daardoor minder goed uit de verf komt. Desondanks zegt de ondertitel geen woord te veel: het zijn preken die ook na ruim vijftig jaar het hart raken.

Daniël Timmerman is predikant in de NGK (Emmaüskerk te Eindhoven). In 2015 promoveerde hij op een kerkhistorisch onderzoek naar de visie van reformator Heinrich Bullinger op het profetische ambt.