nr3 • 2021 • Schapen en bokken

35e jaargang nr. 3 (januari 2021)
thema: Strenger dan God?

Wessel ten Boom
Schapen en bokken

In zijn De kellner en de levenden (1949) bouwt Simon Vestdijk (1898-1971) een spannende intrige op rondom het laatste oordeel. Twaalf mensen worden vroeg in de ochtend uit hun flat gehaald en met een touringcar naar een station vervoerd, waar zij in de stationsrestauratie moeten wachten op hun laatste trein. Er ontstaan allerlei levendige gesprekken over God en geloof en de vraag hoe letterlijk we het laatste oordeel moeten nemen.

Ieder heeft zijn eigen overtuiging in een mix van geloof en twijfel, en oordeelt zo zichzelf. Ook de duivel spreekt een woordje mee, in de gestalte van chefkelner Leenderts, en zegt dat hij op aarde al lang de macht heeft overgenomen. Totdat hij wordt weggeroepen voor een of ander feestje. De stille kelner komt naar voren en spreekt het verlossende woord:

U zult er veel van vergeten, zei ik reeds. Het laatste oordeel is er altijd, het wordt iedere seconde gehouden, ononderbroken, zelfs in de onbewerktuigde stof, en veel zielen oordelen zichzelf. Maar soms wordt er iets zichtbaar van, in een beeld voor allen, en verhevigt zich tot wat u heeft meegemaakt. Ik kan niet alles uitleggen, maar éen ding verzeker ik u: deze nacht bent u geoordeeld. U bent geoordeeld en begenadigd om verder te leven.

Ik zal doorgaan de mens te oordelen, van seconde tot seconde, zoals ik tot nu toe deed, zonder te straffen of te belonen, – alleen maar zien en weten. Maar er zullen er altijd twaalf zijn, die ik met een ander oog bezie dan de ontelbaren. Ook daarom zult u moeten vergeten wat u heeft doorstaan en wat ik hier tot u heb gezegd.^[1]

De geniale Vestdijk pikt hier vlak na de oorlog de gedachte van de ‘presentische eschatologie’ op, die lange tijd populair zal zijn in met name de meer vooruitstrevende kerkelijke kringen: het laatste oordeel van God over de mens is in feite gelijk aan zijn eerste oordeel over hem, namelijk dat hij mag leven, uit genade. Dit is een eeuwig oordeel dat in Jezus Christus over de mens is voltrokken, en dat in alle anonimiteit reeds voor hem geldt. Had de mens gekregen wat hij verdient, hij zou te gronde zijn gegaan, maar nu in Christus is hij gered tot het eeuwige leven. Of er daarnaast dan nog een soort laatste oordeel daadwerkelijk aan hem wordt voltrokken, omdat de schapen van de bokken worden gescheiden? Bij Vestdijk is dat helemaal niet nodig, omdat deze scheiding elk moment in het verborgene plaatsvindt. Bij hem maakt de mensenzoon-kelner overuren, en soms wordt even in een beeld duidelijk hoe belabberd de wereld ervoor staat. Maar bovenal houdt God van ons mensen, dus vergeet het maar weer gauw en geniet van de dagen die de Heer je geeft. Wie vasthoudt aan ‘het einde der tijden’ heeft het wat moeilijker met deze presentische eschatologie, en begint enigszins te stotteren. Is er nog een tweede, laatste oordeel in tijd of eeuwigheid? Nee, of nou ja; of in elk geval zo, dat het een scheiding zal moeten zijn waaraan niemand ontkomt, maar waarbij uiteindelijk misschien toch iedereen door de almacht van Christus wordt vrijgesproken. Met ongeveer dat optimisme ben ik denk ik in 1988 de pastorie ingetrokken. Het is het optimisme van ‘eind goed, al goed’ waarmee Sesamstraat jaar in jaar uit de Nederlandse jeugd heeft opgevoed, zodat onze ministers inmiddels daar ook in geloven. Als het even kan, wordt zelfs de duivel nog gehumaniseerd. Want alles eindigt in één feest waar iedereen welkom is.

Nu zeg ik: dat is ook zo. Iedereen is welkom. Alleen zullen de bokken ontbreken. Zij zijn namelijk van het ‘alles’ en ‘iedereen’ van God voorgoed verstoten. Als ik eerlijk ben, heb ik dat altijd wel gevonden. Ik heb me met behulp van Karl Barth – terecht of niet – graag in de stroom van de presentische eschatologie begeven, vanuit een afkeer van alle zielenknijperij om nu of later over een ander te kunnen oordelen. En hoe zou je trouwens ook ooit iets aan de almacht van Christus’ verzoening kunnen afdoen? Toch heeft – misschien moet ik zeggen: op een ander niveau – altijd voor mij vastgestaan dat deze wereld haar oordeel tegemoet gaat en dat er voor ‘de honden en de tovenaars, de hoereerders, de moordenaars, de afgodendienaars, en ieder die de leugen liefheeft en doet’ (Opb. 22:15) geen plaats is in het nieuwe Jeruzalem. Heel goed. Terwijl dat verlangen naar alverzoening toch ook iets vreselijk burgerlijks heeft: je gaat uit van je eigen heil en is dat eenmaal binnen, ben je grootmoedig genoeg om het ook alle anderen te gunnen…

Burgerlijkheid en het kwaad
Zou God Hitler kunnen vergeven? Of Stalin? Ik vraag me dat weleens af. Natuurlijk kán Hij dat, maar of Hij dat ook doet is de vraag. Wat zou de hogere noodzaak daarvan moeten zijn? Vergeven is niet een afwegen van argumenten pro en contra, optellen en aftrekken, en dan kijken of iemand boven of onder de streep eindigt. Vergeven is zeggen: Kom in mijn armen, jij bent Mijn. We zouden raar staan te kijken: deze is mijn zoon, Pol Pot. Misschien is het nodig, omwille van Israël en allen die vermoord zijn, om zes miljoen seconden te worden geoordeeld, keer op keer. Om twaalf miljoen doodsangsten uit te staan, zonder er één te vergeten. Opdat alles onder ogen wordt gezien wat er is vergeven. Zoiets zou meer dan een wedergeboorte moeten zijn, maar haast een compleet nieuwe schepping. God mag het en God kan het. Vanwege zijn genade en liefde voor de zijnen. Maar Hij hoeft het niet. Het is ook de vraag of Hitler het zou willen overigens. Lang niet iedereen wil vergeven worden, en zeker niet door de God van Israël. Dus het is aan Hem. Wat mij betreft mag Hitler bungelen aan een boom buiten de poort, ver uit het zicht. Om eeuwig te worden vergeten.

Schleiermacher, romanticus pur sang die van geen grens wil weten, zegt in zijn Glaubenslehre (par. 179) dat, ook al moeten we bedenken dat Gods verwerping (‘Verdamniss’) rechtvaardig is, het medelijden van alle gelovigen met de verworpenen daardoor niet kan worden ‘aufgehoben’. Dat klinkt nobel. Maar is het niet net wat nobeler dan God zelf? Dat God meelij krijgt met hen die Hij heeft verworpen past eerder in de theologie van Vestdijk dan in het evangelie. Rechtsfilosoof Andreas Kinneging heeft denk ik helemaal gelijk dat wij allemaal door Romantiek en Verlichting zijn aangestoken: de grenzeloosheid van de romantiek die wil dat hoe dan ook ieder mens een goed schepsel is en gered zal zijn; en de grenzeloosheid van de verlichting voor God geen halt te willen houden, maar Hem tot in zijn binnenste te begrijpen, als een redelijke, transparante, verklaarbare (dus menslievende) God. Wij willen van geen grens meer weten. Het is dezelfde mateloosheid van de markt om ‘alles in allen’ te zijn. Alsof we ook maar iets van het raadsel van het Kwaad begrijpen en Gods bemoeienis daarmee. Waarom heeft er überhaupt tot 1945 een Hitler bestaan?
Misschien biedt het laatste oordeel wel veel minder een redelijke oplossing dan we zouden willen. Zit God eeuwig met alle verworpenen in zijn maag. Zit Hij met ons in zijn maag, als Jona in de vis. Is het niet onze zonde ook nu weer net als God te willen zijn, door van het laatste oordeel óns probleem te maken? Alsof we überhaupt in staat zouden zijn om een oordeel te spreken, hetzij over een ander, hetzij over onszelf. Alsof het kennen van een mens überhaupt buiten Gods liefde en vergeving om zou gaan. Alsof al niet bij de schepping alle wijsheid nodig was om dit in goede banen te leiden. Een almacht die onze redelijkheid te boven gaat. ‘Luister, Israël! De HEER, onze God, de HEER is één.’ Dat is een rots die splijt, waar honing uit wegloopt. We zien het, maar doorgronden het niet. Maar zou de stem die zo tot ons spreekt echt onbetrouwbaar zijn, als Hij zijn laatste oordeel velt?
De stem van de Goede Herder, die 99 schapen in de steek laat om er één te winnen. Misschien wordt Stalin wel in een brullende veewagen naar Auschwitz gereden dat hijzelf net heeft bevrijd. En mag hij kiezen. Terwijl er natuurlijk al lang voor hem gekozen is, zodat hij het verkeerde kiest.

Het is niet te snappen dat God ooit tot iemand van ons zegt: Jij bent Mijn. God heeft het niet nodig, en voor ons is het haast te veel. Maar het zijn deze drie woorden, die vanaf het begin hebben geklonken, waarin onze wereld tot een einde komt. Zodra we dat loslaten, dus zodra we niet meer omwille van het Koninkrijk het einde der tijden belijden; zodra een laatste ‘kairos’ verdwijnt achter de ‘chronos’ zonder einde, treedt vriend burgerlijkheid in. En het is gemakkelijker met hem aan te pappen dan je van hem te ‘ontvrienden’. Vier weken moet het kraken en kreunen en barsten, voordat we überhaupt de geboorte van de mensenzoon kunnen vieren, zo leren we elk jaar weer. Hoe zal dan wel niet zijn wederkomst zijn? Toch wel iets anders dan een stille kelner met een verlegen oogopslag, die peilloos ziet en weet ‘wat in de mens is’ (vgl. Joh. 2:25), en ons vervolgens weer naar huis stuurt.
Burgerlijkheid heeft vele kanten. Maar wat er echt niet aan kan, is dat zalvende toontje dat ‘we niet moeten overdrijven’ en dat ‘het’ ook wel weer meevalt met de wereld. Alsof je opperkelner Leenderts ontmoet, voor wie het glas altijd vol is. Of die medewerker van het NBG die mijn woede om de Nieuwe Bijbelvertaling in 2004 (ringcollega’s kijken je glazig aan…) na afloop buiten probeerde te sussen met de opgewekte mededeling ‘dat het maar om een vertaling gaat’.

Er gloeiend bij zijn
Het oordeel van God heeft niet alleen te maken met de notie van een tijd die wordt opgerold, omdat al die scheppingsdingen zullen ‘verslijten als een kleed’ (Ps. 102:27). Het heeft ook te maken met de volwassenheid waarmee wij God onder ogen komen. Een volwassene kent berouw, kent schaamte, weet van schuld en eigen fouten. Anders dan een kind kan hij zich innerlijk buigen voor het aangezicht van de Heer, en Hem het oordeel laten over zichzelf en zijn naasten. Wat is er met onze kerk gebeurd, dat wij zo gemakkelijk het horen van de Tien Geboden hebben ingeruild voor het zingen van het Kyrie eleison voor de wereld? Een kyrie bovendien dat alleen weet lijkt te hebben van slachtoffers en niet van zondaren? Laat ik direct zeggen dat ik er zelf aan mee doe, omdat ik als gastpredikant de ‘heersende’ liturgie wil volgen, en dan ergens elders in preek en gebeden de notie ‘schuld’ en ‘vergeving’ nog inbreng. Maar lekker zit het me niet. Het kyrie zingt heerlijk weg. Het geeft een groot gevoel van verbondenheid om samen te rouwen om de wereld en haar hemeltergend onrecht. Maar het heeft ook iets heel kinderlijks, om waar het maar gaat in de modus van ‘het slachtoffer’ te kruipen. Wil je bij God meetellen, dan moet je een slachtoffer zijn, krijgt de argeloze bezoeker van een gemiddelde kerkdienst tegenwoordig de indruk, denk ik. Als dader, als misdadiger kun je echt niet meer bij Hem aankomen. Onze voorouders wisten: de kerk is een kerk van zondaren. De zondaar mag in het midden staan. Je bent er vanaf vers 1 gloeiend bij. Dat God ons zo aanspreekt kweekt meer moed, meer verantwoordelijkheidsgevoel, meer volwassenheid (inderdaad: meer mannelijkheid), maar ook meer omkeer en gehoorzaamheid, dan een God die alleen maar slachtoffers ziet en voor hen opkomt, maar zijn schepsels in feite ook een beetje zielig vindt. Waar blijft de HEER, als Hij zijn toorn niet meer mag laten zieden over ons mensen? Als Hij ons voor onze daden niet meer ter verantwoording roept? Bidden voor de slachtoffers maar je eigen misdaden niet onder ogen willen komen, heeft toch iets, hoe zal ik het zeggen… onschriftuurlijks.
De liturgische veranderingen sinds de Tweede Wereldoorlog passen uiteraard binnen een algehele hermeneutische verschuiving van de mens als dader naar de mens als slachtoffer. Van de mens als man naar de mens als vrouw en kind. Het kind mag in het midden staan! Inmiddels zijn er nauwelijks kinderen meer in de kerken waar ik voorga. Wordt het tijd de Tien Geboden weer van stal te halen? Ik vermoed dat de kerk veel meer dan ze zelf beseft leidend is geweest in deze algemene culturele omslag sinds de jaren zestig. Met Kaïn weten we ons niet goed raad meer. Met Abel des te meer. Maar Abel leeft niet meer.

Jezus Christus
‘Wanneer dan de Zoon des mensen komt in zijn heerlijkheid en al de engelen met Hem, dan zal Hij plaatsnemen op de troon van zijn heerlijkheid.’ (Mat. 25:31) Het is adembenemend hoe de apocalyptische waarschuwingen van Jezus een einde vinden in de stilte van het laatste oordeel. Alle volken zullen verzameld worden voor de troon en Jezus zal ze scheiden, ‘zoals de herder de schapen scheidt van de bokken’. (vs. 32) Jammer dat het rooster het niet aandurft deze laatste helderheid op eeuwigheidszondag te lezen, maar voor die dag teruggrijpt naar ‘het aardse verwarrende strijdgewoel’ (Calvijn).
Het behoort tot de afrekencultuur te wijzen naar de slechteriken (Poetin, Orban, Trump) en je daarmee vanzelf tot de goeden, en dat zijn vandaag de dag vooral de redelijken, te rekenen. Maar Jezus wijst niet naar de slechten, maar haalt de goeden bij hen weg. Niet hoe fout wij zijn geweest, maar hoe goed wij hebben gedaan is uiteindelijk het criterium: hebben wij Jezus gevoed, gekleed, bezocht? Ook dat lijkt tot zijn kruisdood te horen: Hij wordt niet meer dan de naaste die onze hulp zelf nodig heeft.
Dat niet zozeer de slechteriken worden verdoemd, als wel de goeden worden gered, betekent voor de ethiek een draai van 180 graden. De bokken blijven als bokken achter. Houd er toch mee op hen dagelijks te verdoemen, dat is kinderspel. Hun oordeel komt wel, en schrik er dan ook niet voor terug. Dat is de kracht van de presentische eschatologie: nu leven wij nog in genadetijd, en groeit het onkruid tussen het koren. Wie echter volwassen is, weet dat aan ons leven een einde komt als schapen. Die vertrouwt erop dat onze redding niet in ons eigen bestaan ligt, maar in de Zoon des mensen, Jezus Christus, onze Heer.

Dr. W.H. ten Boom (1959) is predikant in de Protestantse Kerk in Nederland Hij is oud-hoofdredacteur van het theologische tijdschrift Ophef en oud-redactiesecretaris van In de Waagschaal, tijdschrift voor theologie, cultuur en politiek.
Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

^[1] S. Vestdijk, De kellner en de levenden, De Bezige Bij, Amsterdam 1979¹⁸, 248 en 250.

Afdrukken E-mail

nr3 • 2021 • God die oordeelt, God van hoop

35e jaargang nr. 3 (januari 2021)
thema: Strenger dan God?

Willem Jan Dekker
God die oordeelt, God van hoop
Over Gods strenge oordelen in het Oude en ook Nieuwe Testament

In het Liedboek voor de kerken van 1973 was een vertaling opgenomen van het zeer bekende middeleeuwse lied over het laatste oordeel, het Dies irae, dies illa. Het gaat om heftige teksten, zoals in het tweede couplet: ‘Dag van schrik die aan zal breken / als de Rechter recht zal spreken / en het kwaad op aarde wreken.

In het nieuwe Liedboek (2013) is dit lied geschrapt. In plaats daarvan is een alternatief Dies irae opgenomen, gedicht door Niek Schuman (lied 775). Het gaat nog steeds over de verwachting van een laatste dag, maar volgens dit lied zal die dag alleen maar heil brengen:

Dag der dagen als de tijden
zich tot heil zullen verwijden.

Ongetwijfeld zit daar bij de samenstellers van het Liedboek een bewuste theologische keuze achter. De vraag is of dat een terechte keuze is. Brengt de laatste dag alleen maar heil? En is dit lied er een voorbeeld van dat we in de kerk anno nu anders over God denken? Bijbelse noties als Gods wraak, gericht en toorn lijken passé. Teksten die daarvan getuigen worden gemeden als zouden ze explosieven zijn (J.J. Suurmond).

Wreker
Teksten over Gods strenge oordelen zíjn ook weerbarstige teksten. Hoe moeten ze worden verstaan? Ik wil daar in het kort iets over zeggen aan de hand van Jesaja 63:1 tot 64:11, een tekst die klinkt in crisistijd. Ballingen keerden terug naar Juda en treffen land, stad en tempel verlaten en verwoest. Hoe spreekt Israël in die crisis over zijn God?
De tekst opent met de verschijning van een indrukwekkende gestalte (63:1-6). Hij draagt een rood, met bloed besmeurd gewaad. Het gaat om God zelf die in toorn en grimmigheid de volken heeft vertrapt. De verbinding met de naam Edom (63:1) betekent dat we moeten denken aan de God vijandige volken (vgl. Jes. 34). God zelf motiveert dit goddelijk geweld: de dag van wraak en het jaar van zijn verlosten was daar (63:4). Israël deinst er dus niet voor terug om over zijn God te spreken als een warrior en wreker.
In de weerbarstige tekst van Jesaja 63 vers 1 tot 6 is echter niet alleen sprake van Gods gericht, maar ook van zijn verlossing (63:1,4). Behalve de volken zijn ook Gods ‘verlosten’ in beeld (63:4). Om hen is het de schrijver vooral te doen, zo laat ik in mijn proefschrift zien. De lezer moet weten dat de wreker ook de verlosser is. Het omgekeerde is ondertussen ook waar: de verlosser is de wreker. Wat voor moderne lezers zoals wij moeilijk samengaat, gaat in Israëls geloof samen op. Het spreekt over zijn God met twee woorden.

Dat blijkt ook uit Jesaja 63:7 tot 64:11, het vervolg van de tekst. In de crisis van de tijd na de ballingschap klaagt het volk bij God. Het volk doet op een indringende manier een beroep op zijn ontferming: laat Hij neerdalen! (64:1; MT 63:19) In zijn klacht klampt Israël zich vast aan een van Gods namen: ‘onze verlosser vanouds’ (63:16). De voorstelling van God als redder is in deze tekst nauw verbonden met die van God als vader en formeerder. Met deze taal spreekt het volk uit dat het zijn bestaan dankt aan Hem die het uit Egypte bevrijdde en als zijn volk aannam (63:7-14). In donkere dagen valt van geen ander iets te verwachten dan van Hem. Laat Hij trouw zijn aan wat Hij schiep en zich opnieuw de verlosser tonen!
Maar ook in dit tekstdeel ontbreken de schaduwzijden van de God-talk niet. Want Hij die Israëls verlosser is en vader toornt en verbergt zich (64:4b-6). God keert zich tegen zijn eigen volk. Zijn toorn is geen willekeur, maar de felle reactie op hardnekkige ongehoorzaamheid. In tijden van crisis heeft Israël dus de moed om niet te zwijgen over Gods gericht en concrete zonden. Zijn God is niet alleen maar redder, maar ook de God die zich in grimmigheid terugtrekken kan.
Ondertussen geeft Israël ons in deze tekst op nog een andere manier te denken. Juist omdat het gelooft dat de zich verbergende God zijn redder is en vader, kan het met zijn toorn en verberging niet leven. Daarom die indringende klacht. In de uitzichtloosheid van die dagen gelooft het, dat Gods trouw (goedertierenheid) langer duurt.

Met twee woorden
Uit deze heel korte verkenning van Jesaja 63:1 tot 64:11 blijkt dat Israël ook in crisistijden over zijn God met twee woorden blijft spreken. Dat God de volken wreekt brengt geen kortsluiting in zijn geloof teweeg. Integendeel! De wraak van God (63:1-6) is zelfs de aanzet tot het gebed om zijn verlossing (63:7-64:11). Want zijn wraak geeft hoop: verlossing is ophanden. Tegelijk realiseert het volk zich, dat het ook zelf het voorwerp van Gods grimmigheid is. Want God neemt de zonden niet.
Dat het leven met God vol spanning zit, blijkt ook uit zijn reactie op de klacht en bede van het volk (Jes. 65-66). Alleen zij worden gered die gerechtigheid doen. Dat kunnen ook mensen uit de volken zijn! Zij echter die het recht met voeten treden hebben geen toekomst, ook al zouden ze horen bij zijn eigen volk. De scheiding die God aanbrengt is niet etnisch maar ethisch van aard.

Bewogen God
Dit spreken over God met twee woorden is karakteristiek voor heel het Oude Testament. De verkondiging aangaande God heeft licht- en schaduwzijden (H.G.L. Peels). Dat Hij ook met zijn strenge oordelen komen kan, heeft te maken met zijn manier van omgaan met ons. De Bijbel gebruikt hiervoor het woord ‘verbond’. God verbindt zich met een mens (Abraham) en een volk (Israël). Hij begeeft zich in het leven van ons mensen en trekt met ons op. Dat is niet zonder risico, voor Hemzelf en voor ons. Dit samen op van God en mensen is van meet af spannend, want Hij is de heilige en wij mensen zijn dwars, hardleers, tegendraads, zondaren tot en met. Het vonkt dan ook voortdurend weer. Want God is de levende God, een God die het niet koud laat hoe volken en mensen het leven leven. Hij reageert op ons doen en laten. Heilig is Hij, een God om serieus te nemen, een God die ook ons serieus neemt.
Dat is de achtergrond van rauwe teksten die getuigen van een God die zijn eigen volk hard raakt en ook volken vertrapt (vgl. Hab.3:12). Gods oordelen zijn zijn felle reacties op het kwaad dat mensen doen, op bruut geweld en hemeltergend onrecht. Israël heeft ervaren dat er een moment komt dat God zegt: ‘en nu is het genoeg’. God heeft ook zijn grenzen. Teksten die spreken van zijn wraak en strenge oordelen behoren niet minder tot de core testimony (W. Brueggemann) van Israël dan teksten die getuigen van zijn zorg en leiding. Wanneer wij moeite hebben met voorstellingen als de wraak, na-ijver, toorn en oordelen van God is de vraag wat het betekent dat wij geloven in de levende God. Wanneer we de rauwe Bijbelteksten gaan schrappen, gebeurt er ook iets met ons geloof en met het concrete leven. De spanning gaat eraf. Je krijgt er een slappe ethiek van en een al even slap geloof. Want kun je je aan God nog wel een buil vallen?
Tegelijk heeft Israël ervaren dat met die bewogen en daarom beweeglijke God te leven is, omdat niet wraak of toorn, maar ontferming en trouw (chèsèd) Gods wezen uitmaken. Het Oude Testament getuigt van een overwicht van Gods barmhartigheid en trouw. In een ongekende crisis als die van de ballingschap en de tijd erna is deze ontferming en trouw van God Israëls houvast (Jes. 63:7). Omdat het in díe God gelooft, heeft het de moed om midden in het oordeel God aan te spreken. God wordt aangesproken op zijn diepste zijn (Jes. 63:15-64:11). En Israël kan ons vertellen dat dát ons verder helpt.

En het Nieuwe Testament dan?
De vraag is steeds weer geweest in hoeverre het getuigenis van het Nieuwe Testament over God afwijkt van dat van het Oude. Het is veelzeggend dat de tekst over God als wreker (Jes. 63:1-6) in Openbaring 19:11-16 wordt opgepakt en toegepast op Jezus. Zijn verschijning is niet minder indrukwekkend als die van God zelf in Jesaja 63. Ook Hij laat zich als een warrior zien, gekleed in een met bloed besmeurd gewaad, die de volken in toorn vertrapt. Het beeld van God als strijder, die met zijn streng oordeel de volken raakt, is het Nieuwe Testament dus niet vreemd en kan zelfs naar Jezus verwijzen. De eerste christenen schrapten Jesaja 63 niet omdat sprake zou zijn van een achterhaald Godsbeeld. Integendeel! Ze hebben die tekst gelezen en verstaan als nog altijd van grote betekenis. In de crisis van die dagen kwam het tot een hernieuwde lezing en herinterpretatie van een tekst die voorhanden was. Juist in zijn weerbarstigheid sprak deze tekst. Ze hadden in de God van Jesaja 63:1-6 Jezus herkend. Hij is het die komt om te oordelen. En zoals God zal ook Hij dat doen in ‘gerechtigheid’ (Jes. 63:1; Op. 19:11). Zijn strenge maar rechtvaardige oordeel zal niets minder dan hun bevrijding zijn. De wreker is hun redder.

Deze ene tekst uit het slot van de Bijbel lijkt mij geen zwerfsteen in het geheel van het Nieuwe Testament. Deze is een illustratie van het core-getuigenis van ook dit deel van de Bijbel: de God en Vader van Jezus Christus is een God van liefde en genade, die echter ook fel blijft reageren op ongeloof en ongehoorzaamheid, op onrecht en onderdrukking. Ook in het Nieuwe Testament is het leven met God spannend tot en met. Juist omdát Hij ons in Christus nabij komt als nooit tevoren.
Neem de prediking van Johannes de Doper en die van Jezus zelf, niet het minst die over de ‘dag der dagen’. Deze staan onder de hoogspanning van een God die ons uiterst serieus neemt. Leven of dood is niet alleen maar een kwestie van geloof of ongeloof, maar ook van gehoorzaamheid en leven in de stijl van het Koninkrijk of niet. Het slot van Jezus’ Bergrede is wat dat betreft veelzeggend: je leven staat als een huis wanneer je Gods woorden niet alleen hoort maar ook doet, maar het gaat ten onder wanneer je wel luistert maar niet doet (Mt. 7:24vv). In het evangelie naar Lucas keert Jezus zich in niet mis te verstane woorden tegen de vrome Farizeeërs die de weduwen niet zien staan. En de rijke man heeft voor eeuwig het nakijken, omdat hij de bedelaar niet zag zitten. Hoe concreet en spannend wil je het hebben. En zo zijn veel meer voorbeelden te geven waaruit blijkt dat het in het Nieuwe Testament met Gods strenge oordeel nog niet is gedaan.

Uitstel maar geen afstel
Is er wat betreft Gods strenge oordeel dus overeenkomst tussen Oude en Nieuwe Testament, er is ook verschil. De komst van Jezus wordt in de evangeliën gezien als de vervulling van ik weet niet hoeveel profetieën, waarbij vaak naar die van Jesaja wordt verwezen. Daarbij ligt sterk de nadruk op de lichtzijde van de profetie: met Jezus gaat Gods licht over ons op. Hijzelf is de redding die God brengen zou. Gods toekomst wordt heden. De keerzijde van deze verlossing — Gods gericht — is niet afwezig, maar de hoofdlijn is dat God zijn gericht opschort. Ik denk aan Jezus’ woorden over het graan en het onkruid (Mt. 13:30), en aan Petrus’ woorden over Gods geduld (2 Petr. 3:9). Gods strenge oordeel laat om Jezus’ wil vooralsnog op zich wachten. Dat zal zeker komen (vgl. Mt. 24; Op.). Maar sinds Jezus’ entree en die van de Geest met Pinksteren is het de tijd van de genade en van Gods ontferming, de tijd van de verkondiging van het evangelie en het getuigenis van Jezus Christus. Omdat het Gods verlangen is dat mensen wereldwijd het leven vinden. In Hem.

Dit opschorten van het strenge oordeel heeft gevolgen voor het concrete leven van hen die Jezus navolgen. Deze tijd van de genade is voor hen de tijd van liefhebben in plaats van haten, van niet kwaad met kwaad vergelden, je wreken en elkaar snel en hard veroordelen, maar van zegenen in plaats van vervloeken, van het kwade overwinnen door het goede (Mt. 5:38vv; Rom. 12:17vv).
Dat neemt niet weg, dat er ruimte is voor het oordeel. In die zin, dat we kwaad en zonde benoemen, om te beginnen onder elkaar binnen de gemeente (Lc. 17:3; 1 Kor. 5). We zeggen elkaar genadig de waarheid, met geen ander doel dan de ander te redden. Hij of zij bevindt zich immers op een heilloze weg. Oordelen is ook in die zin aan de orde, dat God aan de overheid het zwaard toevertrouwt. Niet wij zullen onszelf wreken; de wraak is aan God en Hij oefent deze tot de ‘dag der dagen’ door de overheid die geroepen is een overheid te zijn in Zijn geest (Rom.12:19; 13:4).
Ondertussen is het niet uitgesloten dat God hier en nu reeds ingrijpt. Het kwaad kan voor Hem zo hemeltergend zijn, dat Hij het nú een halt toeroept en breekt. De dood van Ananias en Safira en die van Herodes (Hd.5:5,10; 12:23) zijn aangrijpende voorbeelden. En zijn die er ook in de recente wereldgeschiedenis niet? Een voorbeeld: wat Miskotte betreft moest de ondergang van Hitler zo worden gezien. Gods vijanden vergaan. Er zijn ook voorlaatste oordelen.

Tenslotte
De tekst van Lied 775 is een eenzijdige vertolking van het Bijbelse getuigenis over de ‘dag der dagen’. We bewijzen elkaar in de kerk geen dienst met liederen die uitsluitend Gods ontferming over de lijdende mens bezingen. Wat troost de verdrukten die we in de Bijbel tegenkomen nu eigenlijk? Niet het minst dat hun God ook die van de wraak en het strenge oordeel is. Hij redt hen, maar dat niet alleen. Hij keert zich ook tegen de machten die onderdrukken, stukmaken, breken. Zij worden weggevaagd. Zijn gerechtigheid heeft ook die kant! Het zijn inderdaad weerbarstige teksten die hiervan getuigen. Er zit in die teksten meer licht dan wij, moderne lezers, in de gaten hebben of willen weten. Ze geven hoop. Want ze geven zicht op de komst van Gods rijk van vrede en recht. Laten we in een wereld vol geweld en schrijnend onrecht, een wereld waarin kwade machten zich hoogmoedig verheffen, de moed hebben om deze teksten te laten uitspreken, ook als ze ons en ons eigen denken over God tegenspreken.

Dr. W.J. Dekker is predikant van de Sint Joriskerk hervormde wijkgemeente te Amersfoort. Vorig jaar promoveerde hij aan de Universiteit Utrecht op een onderzoek naar de compositie en Godsvoorstelling van Jesaja 63, getiteld: Wie is deze?
Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Afdrukken E-mail

nr3 • 2021 • De volmaakte toekomst als onleefbare tragedie

35e jaargang nr. 3 (januari 2021)
thema: Strenger dan God?

Tjerk de Reus
De volmaakte toekomst als onleefbare tragedie
Over schuldbesef en tragiek in hedendaagse romans

Schuld en oordeel — klinken die noties nog in hedendaagse romans, als je met reformatorische oren luistert? Een hoofdzaak is het goddelijke oordeel allang niet meer. Dominanter is het tragische levensbesef, met accent op de onontkoombaarheid der dingen. Maar dit blijkt ook barsten en scheuren te vertonen.

Mooie en intrigerende voorbeelden te over, voor wie zich afvraagt of oordeel en schuldbesef een rol spelen in de hedendaagse literatuur. De hoofdpersoon uit Mrs. Degas, de dit jaar verschenen roman van Arthur Japin, is een oude schilder die alle reden heeft verbitterd te zijn over zijn levenslot. En daar is schuld mee gemoeid. De vrouw voor wie hij liefde opvatte, is hem ontnomen door zijn broer, die haar vervolgens keer op keer bedroog.
Maar laten we meteen preciezer kijken naar deze roman, die naast kunstzinnigheid en psychologie ook veel historie bevat. Het verhaal speelt afwisselend in Parijs en in het Amerikaanse New Orleans, waar de katoenhandel is ingestort na het einde van de slavernij. De verbittering en onvervuldheid van schilder Arthur Degas is een hoofdthema, en daaraan is zijn broer schuldig, op z’n minst voor een belangrijk deel. Toch koerst het verhaal niet lijnrecht naar oplossing van deze schuld of verzoening. Dat speelt wel een rol, maar daarop ligt niet de focus, zeker niet voor de schilder zelf. Die is bezig met een verhuizing, wat ook een reset in zijn innerlijk inhoudt: een verzoening met zijn bestaan, vrede met het levenslot. Pijnlijke aspecten van zijn leven neemt hij op in een nieuwe harmonie van esthetische aard: hij is op zijn oude dag weer opnieuw met kunstproductie bezig.

Esthetisch
Deze beweging naar het esthetische is karakteristiek voor het werk van Japin, waarin vaker het mens-zijn naar zijn essentie wordt gedreven in de kunst. Wat zich dan voltrekt, is een verzoening met het levenslot in de glans van schoonheid. Daarmee bevinden we ons in de sfeer van het tragische. Dat lijkt veel kenmerkender voor de hedendaagse cultuur dan het christelijke paradigma van daad-schuld-vergeving. Want wie zou er zijn, in het oneindige universum, voor wie we schuldig staan?
Nu kun je niettemin speuren naar echo’s van het aloude christelijke verhaal, en dan vind je ook best heel wat. In Zwarte schuur (2019), de meest recente roman van Oek de Jong, speelt het grote schilderwerk van de kruisiging van Christus door Matthias Grünewald een belangrijke rol. Het articuleert de schuld waaronder de hoofdpersoon gebukt gaat. Toch speelt uiteindelijk het transcendente geen rol voor deze hoofdpersoon, voor wie dealen met de schuld meer iets is in de sfeer van aanvaarding van het nu-eenmaal-zo-zijn der dingen. Leven met de krassen die onuitwisbaar zijn – dat is de uitkomst van Zwarte schuur. Dat is ook genezend en verzoenend, maar zonder vrijspraak of kwijtschelding – motieven die in het christelijk geloof juist van groot gewicht zijn.
Zo valt er wel meer te ontdekken in Nederlandse romans. Maar het is belangrijk om te onderkennen dat veel motieven die tot het christendom te herleiden zijn, nu hun plek hebben binnen een heel andere culturele context: die van het genoemde tragische levensbesef. Goed en kwaad spelen een rol van belang, maar niet tegen de achtergrond van een tastbaar goddelijk oordeel, laat staan een Laatste Gericht waarin alles aan het licht komt en recht wordt gedaan. Het ultieme dat geldt over de mens en zijn wereld laat zich samenvatten in deze trits: noodzakelijkheid, onverschilligheid en vergeefsheid. Hierbij beland je niet meteen, want de mens streeft naar het goede, zoekt betekenis en raakt graag bezield. Maar als de damp optrekt, geldt dat de dingen zijn zoals ze zijn, zonder uitzicht op het duurzaam goede of betekenisvolle.

Ademen
Toch is het tragische geen granieten werkelijkheid. Paradoxaal genoeg kan het tragische een ander gezicht tonen: als ruimte waarin tenminste nog valt te ademen. Anders dan een oord van doem kan het tragische ook een toevluchtsoord zijn, tegen de kilte van volmaaktheid. Deze verrassende ommekeer valt te zien in diverse hedendaagse romans, zoals in De uitbraak (2020) van Henk van der Waal en De onvolmaakten (2020) van Ewoud Kieft. Ook de roman Klont (2017) van Maxim Februari schept een vergelijkbare denkwereld. Kritische vragen klinken hier bij een door dataïsme en technologie bepaalde toekomst, en de blik wordt gewend naar betekenis en identiteit.
De genoemde roman van Henk van der Waal, De uitbraak, schetst een toekomst waarin mensen, binnen een soort reservaat, het eeuwige leven hebben. Ze zijn van alle gemakken voorzien en zijn alle gebrek te boven. Maar het blijft allemaal kleurloos. Gedreven door de honger naar meer echtheid gaat de ik-verteller op reis, en belandt uiteindelijk in sfeer waar gewerkt wordt aan de mens 2.0. Dat hele traject daar naartoe laat ik hier verder rusten, het gaat me om de eerste fase: waarin de perfectie níet blijkt te bevredigen. Eindigheid en besef van de dood horen kennelijk bij menselijkheid, zo wordt hier duidelijk; ook de vragen die daarbij relevant zijn. De perfectie die dankzij technologische vindingen tot stand komt, blijft iets lichamelijks, en miskent dus het ‘zelf’ of de ziel.

Outcasts
Anders dan Van der Waal, maar toch ook verwant, valt de debuutroman van Ewoud Kieft te begrijpen, die met De onvolmaakten een veelzeggende titel meekreeg. Hierin schetst Kieft het leven zoals zich dat over enkele tientallen jaren zou kunnen afspelen. Ook hier domineren de toegenomen digitale annex technologische mogelijkheden en toepassingen, met als hoogtepunt een soort persoonlijke buddy voor iedereen: een digitale creatie die zich als software in de geest van mensen bevindt. Deze buddy probeert het leven van de mens te leiden in de gebaande wegen van een goed en vredig bestaan, volgens de maatstaven van een Big Brother-achtige overkoepelende entiteit.
Kernmotief in deze roman is de drang van sommige mensen aan deze kunstmatigheid te ontsnappen, met als doel terug te keren tot het onvolmaakte leven, zoals vroegere generaties dat moeten hebben gekend. De mensen die deze keuze maken, zijn de ‘onvolmaakten’; het zijn de outcasts van de maatschappij der toekomst. Deze ‘onvolmaakten’ kiezen voor de tragedie, als het eigenlijke leven; ze verwoorden dit op een manier die aan Nietzsche herinnert, als onontkoombaar, esthetisch, afgrondelijk – maar in elk geval waarachtig. Je zou zeggen dat deze ‘onvolmaakten’ toch een veel leukere keuze kunnen maken, de tragiek voorbij, als ze zich maar conformeren aan het systeem. Maar de tragische conditie ervaren de ‘onvolmaakten’ als de eigenlijke – en dus zingevende – modus van menselijkheid. Het is een situatie waarin de roep om verlossing niet gesmoord wordt met technisch-digitale oplossingen, maar juist in zijn rauwheid moet blijven klinken. Waar de klacht sterft, sterft de mens. En daarmee blijkt dit bestaan der ‘onvolmaakten’ te mikken op zin en perspectief, naar menselijke maat. De staat van digitaal-technische perfectie is kennelijk een ondraaglijke tragedie voor de mens, vastgelegd als die dan zal zijn in algoritmes, passend in een gedatificeerde lotsbedeling.

Het onvergelijkbare
Ook in Klont van Maxim Februari staat de schijnwerper vol op de zelfvervreemding van de mens. De ontwikkeling die in deze roman in beeld komt, wordt steevast datificering genoemd: de omzetting van alles in data. Daarmee raakt het unieke en eigene van de afzonderlijke mens uit beeld. Uiteenlopende personages in de roman filosoferen over het onheil daarvan, vaak met treffende observaties. Maar als het de ándere kant op moet, weg van datificering en vervreemding - wat komt er dan in zicht? Het antwoord wijst interessant genoeg naar het fenomeen ‘roman’.
De roman, zo wordt in Klont betoogd, benadert de mens in zijn uniciteit: in het persoonlijke en concrete, in datgene wat de ene mens onderscheidt van de andere. Er wordt verwezen naar de Duits-joodse filosoof Walter Benjamin, die stelde dat de oorsprong van de roman het eenzame individu is. ‘Die Geburtskammer des Romans ist das Individuum in seiner Einsamkeit’: ‘Een roman schrijven, zegt Benjamin, houdt in dat je in je schets van het menselijk bestaan het unieke op de spits drijft’, valt ergens in Klont te lezen. Dat is het ‘onderling onvergelijkbare, het incommensurabele.’ Probleem van de oprukkende datificering is dat dit een hermeneutiek schept waarin niets meer ‘incommensurabel’ is, want: ‘Alles is onderling vergelijkbaar geworden.’
De tegenbeweging die in Klont zichtbaar wordt, mikt op herontdekking van het unieke en specifiek menselijke, op zin en samenhang en betekenis. Hierbij vallen op zeker moment woorden in de sfeer van genade en mededogen, naast het feit dat nogal eens de Bijbel wordt geciteerd. Typerend is deze observatie: ‘Als beslissingen niet meer door een god worden genomen? Maar door autonome systemen? Dan kan de mens niet op veel genade rekenen, ben ik bang.’ De mens is dus beter af met genade en goddelijk geduld, dan in de ketenen van een gedatificeerd bestaan. Dit beseft ook de hoofdpersoon, Bodo Klein, een man die veel van de Bijbel afweet. Hij is een eenzame, wanhopige ziel; tevens kinderloos. Op zeker moment valt hem de gedachte in dat deplorabele types als hij kunnen worden ‘opgemonterd door God hoogstpersoonlijk’. Veel kan hij er dat moment niet mee, wel herinnert hij zich het Bijbelboek Jesaja, waarin God deze troost biedt: ‘een eeuwige naam, “die niet uitgeroeid zal worden”.’ Dit is, hoe ambivalent ook, toch eventjes een verrassend maximum aan zingeving, betekenis en aan erkende uniciteit.

Ongerijmd
Tegen het slot van het boek gebeurt er iets dat even ‘gewoon’ als beloftevol is. Zijn vrouw, die hij van zich vervreemd heeft en stuurs afwijst, nodigt hem uit in de kring van het gezin, als een nieuw begin. Zij opent de gemeenschap, om gezamenlijk de maaltijd te houden. Zij, ‘de volwassene, de wijze, de wonderdokter’ reikt de genade uit: ‘‘Kom nou, lieverd’, zegt ze. Dat zegt ze, ‘lieverd’, en ze zegt ook nog ‘de soep wordt koud’.’
Tot slot. Wie aanknopingspunten in de letteren zoekt voor kerk en christendom, zal niet meteen bij de noties van schuld en oordeel uitkomen als begrippen die het menselijk bestaan verhelderen. Ons culturele besef draagt het stempel van de tragedie, waarin een krachtig schuldbegrip niet goed past. Maar het tragische levensbesef is geen eindpunt, zeker niet nu we de tragiek voorbij kunnen met digi-technologische mogelijkheden. Romanschrijvers die de nabije toekomst verkennen, ervaren die als een ondraaglijke tragedie, waarin alle speelruimte voor de mens verdwenen is. Nee, dan liever terug naar de vragen, de gebrokenheid en de onvolkomenheid! Die maken verlangen wakker naar zin, gemeenschap en betekenis. En hoezeer hier ook een diep gemis wordt ervaren, deze ongerijmdheid is meer in overeenstemming met ons mens-zijn dan perfectie op basis van granieten algoritmes.

Dr. Tj. de Reus is literatuurwetenschapper, literair recensent en religie-journalist, voor o.a. Friesch Dagblad, De Nieuwe Koers en Katholiek Nieuwsblad.

Afdrukken E-mail

nr3 • 2021 • De vergeving van God sluit strengere straffen niet uit

35e jaargang nr. 3 (januari 2021)
thema: Strenger dan God?

Wim Dekker en Desiree Prins-van den Bosch
De vergeving van God sluit strengere straffen niet uit
Interview met Jan van Gelderop, justitiepredikant

Dat in onze tijd het oordeel over anderen steeds sneller geveld wordt, blijkt onder meer uit een groeiende roep vanuit de samenleving om strenger te straffen. Hoe luistert iemand daarnaar, die dagelijks van binnenuit meemaakt hoe het eraan toe gaat in een gevangenis? En hoe zouden strengere straffen uitpakken bij mensen die vanuit zichzelf nauwelijks toekomen aan schuldbesef en reflectie?

We vragen het aan ds. Van Gelderop, protestants geestelijk verzorger in het Centrum voor Transculturele Psychiatrie Veldzicht in Balkbrug. Een forensische kliniek waar veel Nederlandse en niet-Nederlandse mensen met complexe psychiatrische problemen worden behandeld. Daarvoor was hij werkzaam in PI Veenhuizen, gevangenis Norgerhaven.

Wat is het verschil als het gaat om je werk in Norgerhaven en nu in Veldzicht?
Norgerhaven is een echte gevangenis. Ooit was dat een gesticht van de ‘Maatschappij voor Weldadigheid’. Van 2015 tot 2018 was deze gevangenis drie jaar in gebruik als Noorse gevangenis. De Noren hadden een flink capaciteitstekort en konden dat door gebruik van Norgerhaven oplossen. Ik kwam daar van die typische gevangenen tegen, die veel aan krachtsport doen, tatoeages op hun lichaam, mensen die serieuze misdaden op hun geweten hadden. Het betrof veelal mensen die zelf niet uit Noorwegen kwamen en na hun straf werden uitgezet naar het land van herkomst. CTP Veldzicht in Balkbrug is heel anders. Veldzicht is ontstaan uit een plek waar jonge jongens werden heropgevoed. Het is een forensische kliniek. We noemen de mensen hier geen gedetineerden, maar patiënten. De rechter heeft vastgesteld dat hun misdrijf in bepaalde mate gerelateerd is aan een psychische stoornis. De bedoeling is dat ze in een kliniek als Veldzicht daarvoor therapeutische behandeling krijgen.

Met wat voor mensen heb je te maken in Veldzicht? Hoe is het leven daar?
Het leven in Veldzicht is, denk ik, relatief goed. Je ziet hier bloemetjes voor de ramen, een mooi gazon; men probeert in de afdelingen een huiselijke sfeer te creëren. De overeenkomst met een reguliere gevangenis is dat je niet vrij bent om te doen wat je wilt en dat je een groot deel van de tijd bent opgesloten in je kamer. Veldzicht kent twee helften. Het terrein achteraan heeft een lichtere bewaking. Daar zitten onder anderen asielzoekers die zichzelf onhoudbaar maken door structureel ongewenst gedrag in een AZC. De afdelingen zitten in paviljoens, met veel groen ertussen. In dat gedeelte kunnen mensen relatief veel vrijheid krijgen. Ze mogen een telefoon hebben, dat is heel gewild onder de bewoners, en soms mogen ze zelfs naar buiten, om bijvoorbeeld boodschappen te doen in het dorp. Het voorste gedeelte van Veldzicht heeft een hoger beveiligingsniveau. Daar zitten de tbs’ers en de VRIS’ers (vreemdeling in strafrecht).

Nu we een indruk hebben gekregen van de werkplek van ds. Van Gelderop praten we door over het oordeel van mensen en het oordeel van God. — Er is vanuit de samenleving een druk ontstaan op de politiek en de rechtspraak om strenger te straffen. Had jij een bepaald beeld van gevangenen, dat je moest bijstellen toen je met ze ging werken?
Nee, ik had niet een heel bepaald beeld van gevangenen toen ik begon in Norgerhaven. Voordat ik in de gevangenis ging werken, werkte ik in de verslaafdenzorg, in Ugchelen bij Ontwenningscentrum de Wending. Daar werkte ik met mensen die verslaafd waren aan drugs en/of alcohol. Drugsproblematiek speelt ook bij veel gevangenen c.q. patiënten een belangrijke rol, en in hoe ze tot hun misdaad kwamen. Mensen die verslaafd zijn aan middelen willen maar één ding: nieuwe drugs en geld om die te kopen. Ik herinner me van de tijd in Norgerhaven dat een jongen vertelde dat hij en een ander een auto zagen staan die ze wilden stelen. De eigenaar zag dat, wilde zijn bezit beschermen en ging op de motorkap liggen. De jongens reden door, waardoor de man werd weggeslingerd. Hij was op slag dood. Die jongen heeft dus iemands dood op zijn geweten, omdat alles moest wijken om aan geld voor drugs te komen. Zo kan dat dus gaan.
In Norgerhaven was het trouwens opvallend hoe gedetineerden elkaar de maat namen. Er heerste een soort hiërarchie. Het laagste aanzien hebben zij, die zijn veroordeeld wegens seksuele delicten met kinderen. Die worden door andere gedetineerden veracht. Vaak moeten deze mensen beschermd worden voor andere gedetineerden. Ze krijgen dan bijvoorbeeld andere luchttijden. Rovers en moordenaars hebben niet zo’n last van een laag aanzien wegens hun delict.

Je komt vanuit de sociale hulpverlening. Kijk je dan met bepaalde ogen naar deze mensen? Zie je ze als mensen die het in deze samenleving niet gaan redden? Die het in het leven überhaupt niet redden?
Dat verschilt per patiënt. Soms gaat er iemand weg uit Veldzicht, die psychisch zo labiel is, dat je als medewerkers elkaar weleens aankijkt en je afvraagt: gaat die het wel redden? Pas nog ging er iemand weg, die heel moeilijk ‘nee’ kan zeggen. Als je zo iemand zou vragen: ‘geef je geld’, dan doet hij dat. Wat ik vaak tegenkom bij bewoners, is dat ze een tragische levensgeschiedenis hebben en via drugs de criminaliteit in zijn gegaan. Tevens is gebleken, dat de categorie licht verstandelijk beperkt (LVB) is oververtegenwoordigd in de populaties in de Nederlandse justitiële inrichtingen. Ook in Veldzicht is dat waarneembaar, en dat gaat dan vaak samen met psychische problematiek. Aan de andere kant zijn er ook patiënten die zich heel goed ontwikkelen en echt veranderen tijdens hun verblijf in Veldzicht.

In je artikel in De Waarheidsvriend, getiteld ‘Biechten in de bajes’, vertel je hoe in Norgerhaven gevangenen naar je toe kwamen, omdat ze wilden biechten. Hoe gaan gevangenen om met hun schuld? Kun je wel goed naar jezelf kijken als je psychisch zo in de knoop zit of een lichte verstandelijke beperking hebt? Heb jij het met hen bijvoorbeeld ook over zonde, over vergeving vragen?
Eén van de eersten die naar mij toe kwamen om te biechten, was een jongeman die bijna iemand had doodgestoken. Hij zei: ‘God heeft mij ervoor bewaard, dat ik echt een moord had gepleegd.’ Wat ik zie, is dat mensen zich wel schuldig kunnen voelen voor wat ze door hun misdrijf hebben aangericht, maar vaak is er meer schuldgevoel wegens wat ik maar noem secundaire schade. Deze man bijvoorbeeld had een gezin in Oost-Europa, dat nu zonder inkomen zat en jaren moest wachten tot hij weer vrijkwam. Zijn vrouw bleef hem trouw, maar moest het nu doen met heel weinig, minder nog dan hijzelf had in de gevangenis. Daar zat hij erg over in, daar voelde hij zich erg schuldig over.

Het is misschien begrijpelijk, dat deze jongens zich meer schuldig voelen naar hun secundaire slachtoffers, maar hoe zit het dan met de primaire slachtoffers? Probeer je dat in een gesprek weleens naar boven te krijgen? Dat ze meer over de eigenlijke misdaad gaan nadenken?
Bij het justitiepastoraat wordt daar in verschillende inrichtingen wel op aangestuurd. Er is een contact van Dienst Geestelijke Verzorging met het Perspectief Herstelbemiddeling. Herstelbemiddeling is gericht op het in contact brengen van een dader met de slachtoffers van zijn daad, met als doel om herstel te brengen in de levens van beiden. Dit kan zeer waardevol zijn. Voorwaarde is wel dat dader en slachtoffer dit contact willen aangaan. Verschillende collega’s zijn erbij betrokken om bij gedetineerden het contact met het slachtoffer bespreekbaar te maken. In mijn context in Norgerhaven en nu in Veldzicht heb ik daar tot nu toe weinig ervaring mee. Maar het gebeurt dus dat gevangenen eraan toe komen om inzicht te krijgen in wat voor schade is aangericht in het leven van het slachtoffer. Een gesprek tussen dader en slachtoffers kan dan heel helend zijn.
Niet altijd is zo’n proces mogelijk. De schade is soms zo groot dat de tijd de wonden zal moeten helen. Een inzichtgevend boek over dit thema is Machete Season van Jean Hatzfeld. Dat gaat over de genocide in Rwanda, waar christelijke mannen hele families, soms hun eigen buren, hebben vermoord. De daders die in de gevangenis zitten hebben de mond vol van vergeving, maar de slachtoffers bijna nooit. De dader wil graag alles achter zich laten en weer verder met zijn ‘normale’ leven. Maar het slachtoffer ervaart een grote onmacht of onvermogen om te vergeven. Eén van de daders in de gevangenis in Rwanda zegt: vergeving krijgen bij God is makkelijk, maar vergeving krijgen bij mensen niet.
Ook in Veldzicht heb ik te maken met mensen die ernstige misdrijven hebben gepleegd. Soms krijg ik de indruk dat men hard bezig is met compenseren: veel bidden, Bijbellezen, Koran lezen om de schuld te verkleinen of te vergeten.

Kun je er met een gevangene naar toe werken, dat je ze helpt om bij dat inzicht te komen? Kun je hen vergeving aanzeggen als ze bij je komen biechten, of denk je als pastor ook wel eens: ‘man, wat heb je toch aangericht?’
Het gebeurt zelden dat ik merk dat een bewoner bereid is daarover te praten. Mensen moeten er wel aan toe zijn. Ik kan ze hun schuld niet aanpraten, ik kan ze niet dwingen. Het vergt een goed psychisch fundament om je schuld onder ogen te kunnen zien. Dat geldt voor ons allemaal. Schuld erkennen betekent prijsgeven van je gekoesterde zelfbeeld. Je valt jezelf en anderen tegen. Dan kan het voor mensen toch veiliger zijn om maar niks te erkennen. Ik maak aan de andere kant ook mensen mee, die bijna geobsedeerd zijn door gedachten van schuld. Pathologisch schuldgevoel. Zelfs door de kleinste dingen kunnen zij door schuldgevoel gekweld gaan worden.
Toen we in Norgerhaven gevraagd werden om de biecht af te nemen, besloot ik om steeds van gevangenen te vragen of ze eerst een lijst wilden maken van de concrete zonden die ze wilden biechten. Ook in Veldzicht als iemand wil biechten, geef ik hem een week voorbereidingstijd, om zich te bezinnen en om na te denken welke concrete zonden hij wil belijden. In 1 Johannes 1 staat: ‘Indien wij onze zonden belijden, God is getrouw en barmhartig om ons de schuld te vergeven.’ Op grond daarvan kan ik hen aanzeggen dat de beleden zonden vergeven zijn. En ik hoef niet te gaan vragen naar de oprechtheid van hun gevoelens. Ik ga er dan vanuit dat ze echt berouw hebben – het is al een hele stap om dat allemaal in mijn aanwezigheid uit te spreken.

Hoe denk je dat God naar deze mensen kijkt? Oordeelt hij hun daden vanuit gebrokenheid? Vanuit hun moeilijke levensgeschiedenis, de context waarin ze leefden, hun verstandelijke beperking misschien? Of ziet Hij hun daad ook echt als schuld?
We leven in een gebroken wereld, dat is een gegeven. Maar ik spreek ook over schuld. In mijn diensten en in de Bijbelstudies die ik met gevangenen doe heeft het thema schuld meestal wel een plaats. In mijn openingsgebed in de kerkdiensten vraag ik altijd om vergeving van zonden. Ik lees ook graag de brief aan de Galaten met gevangenen. Over Christus die de vloek heeft weggenomen door zelf de Gevloekte te worden, voor mij, voor jou. Bewoners weten vaak weinig van het christelijke geloof af, ook al hebben ze een christelijke achtergrond. Ik zie het als mijn roeping en persoonlijke uitdaging hen daar de kernpunten van uit te leggen, wat hun cognitieve vaardigheden ook zijn. Bijvoorbeeld over die plaatsvervanging waar de Bijbel over spreekt.
Ik ga niet uitgebreid onderzoeken of iemand wel diep genoeg berouw heeft, maar ik vertel ze wel de boodschap van het evangelie. Je zou kunnen denken: Gaat dat niet te makkelijk? Ik denk: het kruis maakt meer duidelijk over de diepte van onze schuld dan welk schuldbesef ook. En ik hoop dat daarvan iets bij hen landt, dat de zaadjes die ik strooi nu of later tot ontkiemen komen.

Jij brengt dus het kruis ter sprake. Het mooie is dat het kruis over allebei gaat, over gebrokenheid én genezing, over schuld én vergeving.
Ja, het kruis vind ik echt een aansprekend symbool. Dat Chrístus heeft geboet, om jouw schuld. Dat is een wonderlijke en voor gevangenen vaak nieuwe boodschap. Dat God bij ons is gekomen in de ellende. Het is mooi als mensen gaan begrijpen waar de kern van het christelijk geloof over gaat. Dat is dus niet dat je leeft als een nette alerte christen, ’s morgens bidden en ’s avonds, maar dat het gaat om de vreugde om wat God voor jou heeft gedaan. Ik ben blij met kleine stapjes, die iemand daarin maakt. Ik stel mijn doel niet te hoog. Ik hoop dat als ze weer ergens anders naar toe gaan, dat ze dan een stukje van die boodschap kunnen meenemen.

Het is mooi om te horen hoe mild je bent. Hoe verhoudt zich dat tot wat we in de samenleving tegenkomen? De roep om strenger te straffen, de ander die zo slecht is en jezelf buiten schot houden. Wat vind jij van strenger straffen?
Oordelen van mensen zijn soms heel hard. Soms lijkt het wel alsof God barmhartiger is, dan wij. Soms is het ook onmenselijk om aan een slachtoffer vergeving te vragen. In dat boek over Rwanda, lees je dat de daders ontdekken dat vergeving krijgen bij God wel mogelijk is, maar bij mensen niet. Straf is ook bedoeld om recht te doen aan de geschonden rechtsorde. Het schijnt zo te zijn dat het Nederlandse strafklimaat tot de strengere in Europa behoort. Toch, als ik de wekelijkse rechtbankverslagen in de krant lees, krijg ik niet zelden de indruk dat de straffen nogal mild kunnen uitpakken in ons land. In Norgerhaven merkten we dat de Noren veel strenger straffen. Sommige christenen zeggen dat Gods vergeving zo groot is, dat een rechter niet zo zwaar meer hoeft te straffen. Maar daar ben ik het niet helemaal mee eens. De vergeving van God staat het justitieel straffen van iemands misdaad niet in de weg. Als iemand een zware misdaad heeft begaan, die heel ontwrichtend gewerkt heeft in de samenleving, dan is het passend om een adequate straf te krijgen. Als genoegdoening voor nabestaanden. Het is respectvol naar de slachtoffers toe.

Ds. J.R.J. van Gelderop was werkzaam als gemeentepredikant, na zijn studie Maatschappelijk Werk en Dienstverlening was hij werkzaam als groepswerker bij Ontwenningscentrum De Wending van het Leger des Heils. Sinds 2016 is hij als justitiepredikant werkzaam, eerst in PI Veenhuizen, momenteel in CTP Veldzicht te Balkbrug.
Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..

Afdrukken E-mail