nr4 • 2006 • Laatst geboekt

april 2006 (20e jaargang nr. 4)

Laatst geboekt

Drs. P.L. de Jong

Uit de stapel boeken naast mijn stoel heb ik er twee gepakt waaraan ik aandacht wil besteden. Het ene boek ligt er al meer dan een jaar en is getiteld De Nederlandse Hervormde Kerk. Belijdend onderweg, geschreven door dr. ir. Jan van der Graaf. Het is een goed gedocumenteerd verslag van de weg die de Nederlandse Hervormde Kerk ging vanaf de invoering van de kerkorde in 1951 tot aan de intentieverklaring ‘In staat van hereniging’ met de Gereformeerde Kerken in 1986. Voor Van der Graaf het begin van het einde van de NHK. Zijn boek sluit af met een uitvoerige epiloog over de jaren 1981-2001. Het andere boek is van eind 2005 en is getiteld Samen op Weg naar de Protestantse Kerk in Nederland. Het verhaal achter de vereniging, geschreven door ds. Barend Wallet. Het gaat vergezeld van een extra deel documentatie verzameld en geredigeerd door dr. L.J. Koffeman. Achter in dit deel tref je ook een cd aan met een verslag van 12/12/03, de dag waarop de drie afzonderlijke synodes in Utrecht besloten tot de Protestantse Kerk in Nederland.

Hoofdrolspelers

De twee boeken zijn alleen daarom al boeiend, omdat ze beide een verhaal vertellen, waarvan ik zelf het grootste gedeelte op de voet volgde. De beide auteurs waren zelf jarenlang hoofdrolspelers in het verhaal dat ze vertellen. Van der Graaf zat als algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond vanaf eind jaren zestig overal met zijn neus bovenop en gaf elke week in De Waarheidsvriend zijn vaak heftige commentaar op kerkelijke ontwikkelingen. Er waren nog geen websites of weblogs, maar Van der Graafs invloed op de strategie en de visie van de Gereformeerde Bond in het proces op weg naar de kerkenfusie was maximaal. Wallet zat aan de andere kant op een heel belangrijke stoel. Eerst als preses van de hervormde synode (1990), daarna al snel als secretaris van de Raad van Deputaten Samen op Weg en voorzitter van de Werkgroep kerkorde. Vanuit die positie bewaakte en stimuleerde hij met grote ijver het fusieproces. Bij elke hobbel of impasse was hij nadrukkelijk aanwezig en zorgde hij er met zijn gedachten en voorstellen voor dat het proces voort ging. Twaalf december 2003 was voor hem zoiets als de bekroning van een levenswerk. Het lag dan ook erg voor de hand dat hij het Samen op Weg-verhaal op schrift zou stellen, mogelijk ook als een soort ontwenningskuur. Ik leg de boeken van Wallet en Van der Graaf naast elkaar. Beide auteurs komen, als ik het goed heb, oorspronkelijk uit een afgescheiden kerk. Ze hebben elkaar vaak getroffen. In het boek van Wallet komt Van der Graaf een heel aantal keren voor. Bij Van der Graaf lees ik maar één keer over Wallet.  

Eigen rol

Al lezend hield mij de vraag bezig: hoe kijken deze twee broeders nu naar zichzelf en naar het resultaat van hun inzet en werk en naar de ander? Het moment suprème voor Wallet was 12 december 2003, ’s avonds in de Domkerk. Vijf maanden later, op 1 mei 2004 kwam de crash van de Hersteld Hervormden. Zij lieten de Protestantse Kerk voor wat die was en vormden een eigen kerkgenootschap waarin zij de ‘Nederlandse Hervormde Kerk gingen voortzetten’, zoals ze steeds zeggen. Inmiddels gaat het om ca 60.000 mensen op zo’n 100 locaties. Ook binnen de Gereformeerde Kerken voltrok zich een, weliswaar zeer beperkte, afscheiding van kerken. En hoe ging het met de Protestantse Kerk in Nederland zelf? Na ruim twee jaar zeg je niet teveel, als je vast stelt dat de kerk nog steeds worstelt met een zeker identiteitsprobleem: wie zijn we nu eigenlijk en wat willen we? Er verscheen een positief gestemd en alom geprezen visiestuk ‘Leren leven van de verwondering’, op veel plaatsen wordt ook hard gewerkt aan vormen van plaatselijke hereniging, er is hier en daar zelfs sprake van enig nieuw elan, maar het is nog lang niet zover, dat de kerk als kerk een gezicht heeft gekregen in onze samenleving. De laatste jaren lijkt de krimp van de kerk in een versnelling te zijn geraakt, we zijn nog lang niet door het dieptepunt heen. Er moet daarom zwaar worden bezuinigd. De kerk heeft iets van een vliegtuig op de startbaan, dat maar niet van start wil gaan. Zo’n gevoel heb ik regelmatig.    

Wallet

Met deze gedachten heb ik de twee boeken gelezen. Beide zijn met veel kennis van zaken geschreven. Maar vooral denkend aan het uiteindelijke resultaat, viel me onwillekeurig een en ander op. Na een korte historische verkenning geeft Wallet een min of meer doorlopend verslag van de laatste 50 jaar, waarin hervormden en gereformeerden, later ook lutheranen, een weg zochten om tot één kerk te komen.  Was er aanvankelijk nogal wat beduchtheid van de kant van de gereformeerden en waren in hun ogen veel hervormden melaats, na de actie van de Achttien (1961) en vooral na de intentieverklaring van 1986 draaide dit beeld helemaal: de hervormd-gereformeerden (GB) werden steeds meer wakker en jaren van toenemende bezwaren en bezwaarden volgden. Voor de GB bleek een vergadering in Putten 1992, waar men zich schaarde achter de noodkreet van Van der Graaf: ‘We kunnen niet weg en we kunnen niet mee’, cruciaal te zijn. Deze visie bleek praktisch onhoudbaar. Na vier jaar was men zo ver en corrigeerde de GB zichzelf: ‘We kunnen niet mee, maar we gaan in elk geval nooit weg richting afscheiding.’ Vanuit deze positie bleef helaas slechts een kerkelijke strategie van draineren en tegenhouden van het fusieproces over. In die spagaat bleef men volharden tot 17.00 uur op 12 december 2003.
Van al deze ontwikkelingen, ook uit de hoek van de synoden van de gereformeerden en van de lutheranen, doet Wallet verslag. Meestal erg bondig, feiten, standpunten, discussies en besluiten kort weergevend en samenvattend. Daarmee krijgt zijn verhaal onwillekeurig iets steriels, er zit weinig passie in en nergens iets van ontroering. Terwijl er in de laatste jaren heel veel emotionele momenten zijn geweest en Wallet zelf ook bepaald geen kil mens is. Maar in dit boek kom je hem vooral tegen als de bestuurder, die het samen met de moderamenleden uiteindelijk gelukt is. Maar wat heet gelukt? In zijn boek komt regelmatig aan de orde, waar de pijn zat bij de GB en andere bezwaarden in de NHK. Wat er achter zat en zit, wordt echter nauwelijks gepeild. Het valt op, dat - hoewel Wallet uitvoerig weet had bij het schrijven van zijn boek van de crash van 1 mei 2004 en wat ik boven aanduidde over de huidige situatie van de PKN - hij nergens laat merken dat het resultaat toch nogal wat schaduwkanten heeft en dat er misschien onderweg naar het fusiemoment ook flinke fouten gemaakt zijn. Behalve de opmerking dat er bij elk proces altijd sprake is van ‘inschattingsfouten’ kun je hem nergens betrappen op zo’n inschattingsfout en de gevolgen ervan. Door de bestuurders is kennelijk nergens een fout gemaakt. Dat wil er bij mij niet in. Al ben ik overtuigd van de integriteit en goede intenties van ds. Wallet, als het eindresultaat eruit ziet zoals het er nu uitziet, dan heb je samen toch iets niet goed gedaan. Het is gewoon niet gelukt. Waarom klinkt dat nergens door in dit boek? Ook niet in Wallets slothoofdstuk waarin hij ingaat op de vraag of het allemaal de moeite waard is geweest. Dat geluid mis ik in dit boek. Om over de bijgeleverde cd maar te zwijgen. Dat is een boeiend - en hier en daar wel ontroerend - collageverslag van de grote dag in december, maar het is er wel een van louter ˋwinners’. Geen enkele bezwaarde, zelfs niet van hen die binnen de PKN bleven, krijgt de kans om een en ander nog eens rustig uit te leggen. Het is allemaal glorie halleluja!

Van der Graaf

Het boek van Van der Graaf is in zoverre anders, dat het al afgesloten werd rond 2001. Op dat moment wist Van der Graaf de uiteindelijke afloop nog niet, al zegt het wel iets, dat hij zijn eigenlijke boek al afsluit in 1986 met de intentieverklaring. Ook in dit boek vind je heel veel over de NHK vanaf 1951. Zijn thema of rode draad is steeds het belijdend en belijdenisgehalte van de NHK. Vanuit deze insteek maakt hij duidelijk waarom hervormd-gereformeerden - zo was toen de verzamelnaam van de beweging van GB - van meet af aan heel kritisch in de Christusbelijdende volkskerk’ hun plek innamen.  En dat gaat mee langs alle stations die de kerk passeert: de verhouding tot Rome, de vrijzinnigen, de zaak Smits, discussie Boer/Berkhof, vrouw in het ambt, tucht, uitverkiezing enz. In een uitvoerig hoofdstuk over de kerstening van het volksleven gaat hij in op het failliet van de apostolaatstheologie van na de oorlog. Uitvoerig bespreekt hij het verschijnen en de impact van Het Getuigenis, opgesteld door dr. W. Aalders en hartstochtelijk verdedigd door prof.dr. G.C. van Niftrik. Voor Van der Graaf een van de weinige echt hoopvolle momenten voor de kerk die hem zo lief is. Ook hij schrijft heel beknopt, maar wel met een zekere passie. In een apart hoofdstuk gaat hij in op de ontwikkeling van Samen op Weg. In een slothoofdstuk beschrijft en typeert hij de eigen weg die de bonders in de NHK gingen. Daarna volgt nog een uitvoerige epiloog. Daarin releveert hij onder andere op zijn manier de (voor de Bond fatale) vergadering in Putten in 1992 en de discussie naar aanleiding ervan in de synode. En hoe in Amersfoort 1996 gepoogd werd een andere weg in te slaan.  
In deze jaren was de invloed van Van der Graaf in de kerk haast ‘alomtegenwoordig’. En net als Wallet aan de ene kant, zat Van der Graaf aan de andere kant met beide handen aan het stuur. Zijn kenschetsing van het SoW-proces is duidelijk niet positief. Kort gezegd: het resultaat is pluraal en dus niet gereformeerd! Maar ook hem en zijn beweging kun je in zijn boek, ook niet in de epiloog, betrappen op enige kerkpolitieke misstap. Misschien kan hij in een nieuwe uitgave de epiloog nog eens afmaken met een paragraaf over 12 /12/03. Dan zou ik erg benieuwd zijn of Van der Graaf de mening deelt, dat de GB het voornamelijk aan zich zelf te danken heeft, dat ze buiten spel raakte en uiteindelijk zo jammerlijk faalde.
 
Fouten

Het is voor hoofdrolspelers kennelijk erg moeilijk aan te geven waar fouten gemaakt werden. Wat Wallet betreft: Is het bijvoorbeeld niet onverstandig gebleken om aan de
Lutherse Synode een ruime plek te geven in de trio-synode met maar liefst 35 stemmen? Kregen ze daardoor niet de mogelijkheid om meer dan redelijk was hun stempel op bepaalde besluiten te zetten met alle gevolgen van dien? En om nog iets anders te noemen: Is het van de Werkgroep kerkorde niet een misser geweest om uiteindelijk de naam Protestantse kerk in Nederland door te zetten, terwijl nooit tevoren de synode een besluit nam van de drie bekende kerknamen af te zien? Nu zitten we ermee. Terwijl de lutherse zusters en broeders tot de jongste dag natuurlijk luthers blijven - en gelijk hebben ze - zijn wij allemaal ineens protestants, wat dat ook is. Een punt, waarvan op het moment de Hersteld Hervormden handig gebruik maken door zich Hersteld Nederlands Hervormde Kerk te noemen, niet bang een proces daarover uit te lokken. Zo is er nog wel wat te noemen. En wat Van der Graaf betreft: Had in elk geval de Bond zich na Amersfoort 1996 niet veel positiever moeten inzetten voor de fusie? Is de spagaatstrategie niet fataal gebleken? Het is kennelijk moeilijk om ook je eigen rol in te brengen bij het schrijven van een boek over een periode, waarin je zelf zo nadrukkelijk hebt meegedaan.

Aankondiging

De ruimte laat het niet meer toe, daarom vestig ik alleen nog even de aandacht op de volgende boeken. Onder redactie van Wim Dekker, Gerard den Hertog en Tjerk de Reus verscheen een bundel artikelen over Het tegoed van K.H.Miskotte ofwel ‘De actuele betekenis van zijn denken voor de gereformeerde theologie’. De meeste auteurs zijn bij de lezers van Kontekstueel bekend. Van Den Hertog verscheen ook een deeltje in de serie literair theologische meditaties, naar aanleiding van teksten uit het boek Handelingen. Ten slotte schreef Marius Noorloos een vervolg op zijn boek Leven uit de bron, getiteld Groeien bij de bron. Tenslotte: eind maart verscheen van de hand van Gert A. van de Weerd te Veenendaal al weer een zesde band van zijn Bijbelverklaringen, dit keer Ezechiël deel 2. Allemaal eigen werk en uitgave.

Genoemde boeken:

J. van der Graaf, De Nederlandse Hervormde Kerk. Belijdend onderweg 1951-1981-2001, Kampen 2003
B. Wallet, Samen op weg naar de Protestantse Kerk in Nederland. Het verhaal achter de vereniging, Zoetermeer 2005
L.J. Koffeman, Samengebracht. Documentatie rond het ontstaan van de Protestantse Kerk in Nederland, Zoetermeer 2005
W. Dekker, G.C. den Hertog en Tjerk de Reus (red), Het tegoed van K.H. Miskotte. De actuele betekenis van zijn denken voor de gereformeerde theologie.
G.C. den Hertog, Mensen van de weg, Zoetermeer 2005
M. Noorloos, Groeien bij de bron. Kansen voor het christelijke en kerkelijke leven, Kampen 2005
G.A. van de Weerd, Ezechiël deel 2, website www.bijbelverklaring.com