30e jaargang nr. 4 (maart 2016)
thema: Kerstening, ontkerstening, herkerstening van Europa

C. Blenk
Gods werelddeel

Op hervormingsdag zingt lied 305: “Gij hebt de vaderen bevrijd. Hervorm, - herschep ook ons geslacht, opdat het door de wereldnacht de weg vindt…” “Wat bid je dan?” vroeg de redactie. Wat mogen wij nog hopen? Mag je op het gebed nog een opwekking verwachten? Maar als een cultuur nu ‘resistent’ is geworden voor het Evangelie?
Dat ontdekte zendeling Newbigin met een schok, toen hij in 1974 als emeritus terugkeerde uit India. Zijn missionaire cultuurkritiek was: deze westerse cultuur is gespleten. Wij hebben een nieuwe Augustinus nodig. Was hij dat? De discussie gaat verder. Je leest hoe de jonge prof. Paul de gangbare secularisatiethese bestrijdt. Je leest hoe de ex-katholieke prof. Boutellier secularisatie een experiment noemde, vooral een seksueel experiment - dat niet is geslaagd.

A secular age in Gods continent
Zelf grijp ik terug op twee boeken die in 2007 verschenen. De Britse filosoof Charles Taylor vroeg in A Secular Age: hoe bestaat het, dat wat rond 1500 werkelijk iedereen geloofde (en wat Calvinisten dreef om de samenleving te veranderen!), nu hoogstens nog een optie is? Waar ligt dan het ‘turning point’, bij Darwin of Nietzsche? Nee. Al in de achttiende eeuw bij het ‘providentiële deïsme’ van de Verlichting. Dus bij de Brits-christelijke Verlichting! Door de ontdekte natuurwetten kan de Schepper niet meer ingrijpen. Een ‘antropocentrische shift’, zegt Taylor! En wat werd ‘verduisterd’? Vier dingen: een Goddelijk plan, genade, het mysterie en ’s mensen transformatie. Taylor bestrijdt dat ‘seculier’ iets natuurlijks zou zijn. De secularisatie is echt in een historische context ontstaan en in een lange historie. Taylor noemde zijn boek A Secular Age?, maar de uitgever schrapte dat vraagteken. In 2007 verscheen ook Gods continent - zonder vraagteken! Philip Jenkins, Amerikaanse geesteswetenschapper schreef voor de Nederlandse vertaling, Gods werelddeel, een aparte lnleiding. Hij noemt de Amerikaanse kijk op het ‘goddeloze’ Europa een mythe. Nederland lijkt daar wel ‘Europa in het kwadraat’. Het lette niet op drie ‘profeten’ (Van Gogh, Hirsi Ali en Wilders), die waarschuwden tegen de islam, zoals Churchill tegen Hitler. ‘Rechts Amerika’ ziet in de islamisering een gevolg van (schandelijke) liberalisering. Maar Jenkins stelde met genoegen vast dat Nederland geen terroristische aanslagen heeft gekend: zoals Madrid en Londen!
Zet Jenkins een vraagteken achter Taylor, geen Europa in het kwadraat? Hij begint met: ‘De toekomst van uw godsdienst’. Na Rushdie was er massaal protest in Europese steden: ‘islam - Nu Onze Godsdienst, Morgen Uw Godsdienst’: ‘een plausibel alternatief’. Met het christendom verdween het doeldenken en kwam een opening voor een ander doelgeloof. ‘Het zou niet de eerste keer zijn dat een regio die tot dan toe als kerngebied van het christendom gold, die rol verloor en het geloof zag verdwijnen’ (p. 22). Jenkins doelt daarmee op het Midden-Oosten. Hij schreef over ooit bloeiende kerken in Azië in Vergeten christendom. ‘Maar voor we beginnen aan een in memoriam voor het Europese christendom, - loont het de moeite nog eens even goed te kijken. Hoewel niemand kan doen alsof het christendom in Europa welig tiert, is de situatie lang niet zo somber als sommige recente verhalen suggereren…’ Europa staat voor moeilijke besluiten over integratie, maar de Verenigde Staten kwamen zulke twisten te boven. Een gematigde islamgeleerde schreef: ‘Of de islam wordt Europees of Europa wordt islamitisch’
Lees de titels van Jenkins hoofdstukken. ‘2. Goddeloos Europa?’: Volkskerken decimeren, maar protestantse meer dan katholieke. ‘3. Geloof tussen de puinhopen’: over stevige minderheden èn over meerderheden die religie nog steeds belangrijk vinden; vele malen groter dan de gevreesde miljoenen moslims; vooral in Oost- en Zuid-Europa. ‘4. Nieuwe christenen’: gaat over zwarte migrantenkerken, vooral in Londen, met zwarte zendelingen. ‘5. De terugkeer van de Moor.’ Hoofdstuk 11 heet: Geloofsvernieuwing. Jenkins citeert Buruma over een Europees historisch geheugenverlies (p. 374). Juist seculier geworden mensen zijn bang voor de islam. ‘Mensen vergeten hoe kort geleden de meeste Europeanen afscheid van hun eigen geloof namen, en zien islamitische vroomheid als ten diepste ‘on-Europees’. Amerikanen, wie nog altijd meer aan hun eigen godsdiensten gehecht zijn, hebben minder moeite met de gehechtheid van anderen aan de hunne’. ‘Kortzichtig secularisme’, noemt hij dat. Maar juist de komst van de islam maakt bijvoorbeeld de Anglicaanse kerk weer bewuster.

Kerstening ontkennen
Maar die titel: Gods continent, een gewaagde duiding! Hij zal doelen op de kerstening: het was ‘Gods werelddeel’. Vergeet dat niet. “Is er ook een bijbelse reden voor?”, denk ik dan.
Oud-Israël leefde tussen Azië en Afrika zonder zendingsbevel; de ‘eilanden’ moesten ‘op Zijn leer wachten’: Griekse eilanden. Maar dan komt het Romeinse Rijk. Lukas, evangelist-historicus, noemt Romeinse keizers en centurio’s. Paulus begon in Asia totdat een Macedoniër wenkte. Dan komen in Filippi, een Romeinse ’kolonie’, de eerstelingen van Europa. Het woord ‘Europa’ valt niet (Paulus bleef in het Rijk), maar Lukas markeert de oversteek wél. Brieven en Evangeliën zijn geschreven in de taal der ‘eilanden’. Vier van de zeven gaan naar gemeenten in Europa. In Athene, de culturele hoofdstad, laat Paulus zich bevragen door filosofen, maar in Korinthe wil hij dóór naar Rome, de politieke hoofdstad: de climax van Handelingen. En de invloedrijkste brief is die aan Rome in Italië! En daarna wil hij door naar Spanje.
Paulus en Lukas, Romeinse burgers, waardeerden het rijk om recht en vrede (Rom. 13). Pas als Rome christenen gaat vervolgen ziet de ziener op Patmos er een beest in (Openb. 13)
Maar Europa van nu? De Europese Unie grijpt wel terug op de klassieke wortels (terecht!), maar negeert de christelijke (helaas!). Historisch gezien lijkt ons Europa na het Karolingische en het ‘Heilige’ Duitse een derde ‘opvolger-rijk’! Laten we het dan maar net zo bezien als het eerste: nuchter doch waakzaam.
Maar als Europa zo diep gekerstend is, zit ont-kerstening ook diep. In 2 Thessalonicenzen 2 zei Paulus al in zijn Apocalyps: ‘eerst moet de afval komen’ met de ‘Zoon-des-Verderfs’. Waar herken je het ‘anti’ d.i. de substitutie? Berkhof noemde de islam ‘karikatuur en konkurrent’. En waar kwamen Marx en Hitler vandaan smet hun substitutie-ideologie (Furet)? Uit het land van Luther! Goddank heeft de ’weerhouder’ hen weerhouden. In de oorlog duidde Barth voor een Amerikaanse krant het Europese protestantisme als een ‘brandhout uit het vuur gerukt’.
Jezus sprak van een huis dat van onreine geesten is bevrijd: daarna wordt het alleen maar erger. Na de Wende was ik in Leipzig: die demons begonnen daar in de kerk, maar daarna…
‘Heb ik er geen tien gereinigd? Waar zijn de negen?’

Na Verlichting nog Reveil
Is er na secularisatie nog opwekking mogelijk? Eerst wel. Duits Piëtisme dateert van vóór de Aufklärung, maar het Britse Revival, het Methodisme, kwam juist ná de Enlightenment.
En wat wilde ‘ons’ continentale Reveil? Groen van Prinsterer was zelf eerst liberaal. Hij kwam niet via de confessie maar direct tot het Evangelie. Wèl greep hij op die confessie terug als rechtsbasis. Maar wat wilde zijn vriend Da Costa, de bekeerde Jood? Een ‘verse’ belijdenis! Uit dat ‘verse’ moest blijken of het echt een opwekking was. In zo’n belijdenis hoorde dan Israël en het Koninkrijk Gods. En midden in de ‘ijzeren eeuw’ herrees het Calvinisme. Net als Groen waren De Cock en Kuyper eerst ‘verlicht’ maar werden bekeerd in de gemeente.
En uit herleefde minderheden in Europese kerken zie je jonge kerken ontstaan in Azië en Afrika.
En de twintigste eeuw? Met de joodse Shoah in ‘Gods continent’? Hield God het hier toen voor gezien (Spijkerboer)? Er was ook hier nog een ‘heilige rest’: een Bonhoeffer voorop, 'weer een gewezen-verlichte’. Geen schare, wèl discipelen. En na de oorlog? Toen sloeg de afval toe. Maar toen dook uit Gods om country, een Graham op, die hele scharen bereikte in Europa en all over the world. Waarom verloor hij later toch de schare in het meest gezegende Europese landje?

Van de nood een deugd
Is een kleine kerk dan zo erg? Is heimwee naar volle kerken wel zinvol? Wees dan ‘priester en ‘vreemdeling’! Paas zegt dit vanuit Amsterdamse ervaring en ik herken dat. Daar deed ik intree met Habakuk ‘houd Uw werk in leven’ en ‘maak het bekend’. Kreeg ik respons. Een jonge vrouw vond psalm 79 over ons ‘klein getal’ niet zo fijn. Blijkbaar moest je hier geen treurzang aanheffen maar bemoedigen: een schamele rest? In Jesaja 8 een ‘heilige rest’! Zoals de zevenduizend bij Elia: man, je bent de enige niet. Die restgedachte heeft mij geholpen, ook omdat die rest juist in ballingschap zicht kreeg op de ‘einden der aarde’! Maar een rest blijft een rest, een ‘overblijfsel’.
Bij de verbondssluiting wilde God het hele volk als koninklijk priesterdom. Een Hosea vertolkt Gods pijn over de afval. Die gekrenkte liefde blijft doorklinken! Latere profeten schrijven zelfs de tien stammen, de Verloren Broeder, niet af.
En dat vreemdelingschap? Dat spreekt ons weer aan, maar in het Nieuwe Testament blijkt dat toch een randverschijnsel. Petrus schrijft aan gemeenten in dat deel van Asia waar Paulus verhinderd werd: een uithoek. Toen wij onderin Turkije een Syrisch-orthodoxe gemeente bezochten sprong de eerste Petrusbrief in zijn perspectief: ‘Aan de verkoren vreemdelingen in de verstrooiing. Geloofd zij God die ons heeft wedergeboren tot een levende hoop!’ Tweederangs burgers?! Gods elite! Als wij dat vreemdelingschap hier te gauw omhelzen, ruik ik er toch nog iets afgescheidens in. Wel komt de ‘heilige rest’ in de Randstad, als zij niet schamel is, eerder in aanmerking voor de Petrusbrief dan de Bijbelbelt. Maar ook een mentaal-hervormde stadsgemeente, die ik graag diende, blijft een noodoplossing. Zonder een cultuur-analyse als van Newbigin zie je het ‘gat’ in onze cultuur niet dat Gods afwezigheid achterlaat. In Praag, in het zeer ontkerkelijkte Tsjechië ziet priester Halík zoekers als Zacheüs in de boom. Heel raak! Maar Zacheüs tot hun schutspatroon verheffen? Zou hij zich ‘eertijds’ daarin herkend hebben? Je kunt van je dorst niet drinken, zei iemand. Keller in New York wil in seekers services van hen wel vinders maken. Ooit zei ik zelf als evangelist: “Ik zoek zoekers”. En bij de IZB: “Durf secularisatie ook te ontmaskeren.”

Gelijktijdige ongelijkheid
Toen Merkel over de vluchtelingen zei: ‘Wir schaffen das’ begon een journalist over de angst van mensen. Ze zei: laten ze naar de kerk gaan. Duitsers zijn niet zo Bibelfest meer. M.a.w.: als moslims hùn religie ernstig nemen waarom wíj de ónze niet? Dacht de Pfarrerdochter uit de DDR terug aan de muur? Of had ze Jenkins gelezen?
Juist toen kerken werden gesloten verrezen Moskeeën. Toevallige samenloop? Onze cultuuromslag, toen in Nederland de christelijke partijen hun meerderheid verloren, staat toch los van Turkse en Marokkaanse gastarbeiders? Hoogstens waren we te verwend voor het vuile werk. En de val van het CDA (1994) en de komst van ‘paars’ staat toch los van die Bosnische vluchtenlingenstroom? Hoogstens was ‘paars’ voor een ‘multi-culturele samenleving’. Of is er toch een verband?
Wie duidt dit? Augustinus duidde de val van Rome, Luther het beleg van Wenen. Bij de Duitse inval in 1940 schreef dr. O. Noordmans nog: ‘De Heere spreekt’. En na de oorlog schreef Berkhof: Christus de zin der geschiedenis. Maar welke christen-historicus of theoloog durft zoiets nu - behalve Ouweneel? Ieder blijft bij zijn stiel uit vrees voor kortsluiting. Dan maar nooit meer duiden? Wat is, concreet, de ‘sprake Gods’ bij de huidige ‘volksverhuizing’? 1 Korinthe 14:21 zegt: “In de wet staat geschreven: door lieden van andere talen en andere lippen zal Ik tot dit volk spreken, zegt de Heere.” Als u klare taal niet verstaat spreek Ik rare taal. Als u, D66, ‘gratie Gods’ boven de wet niet meer verstaat, wilt U dan ‘sharia’ horen? Paulus haalt Jesaja aan, waar priesters en profeten dronkenmanstaal uitslaan en de profeet doelt op Assyriërs. Maar waaraan dacht Paulus in Korinthe bij die ‘anderstaligen’ in zijn tijd? Hij kon toch de komst der Arabieren niet voorzien? In Romeinen 10 citeert hij Mozes: dat God Israël tot jaloersheid zal verwekken door een ‘onverstandig volk’; maar Paulus wil dat dan door hun behoud! De komst van vreemdelingen steekt, tot ineens een Syrische christen God dankt voor een veilige plek. En eerder waren Iraniërs die hier soms tot geloof in er Christus kwamen. Eens bezocht ik in een Betuws dorp een half-meelevende vrouw; ’s avonds naar de kerk of belijdenis doen vond ze onnodig. Maar ze bleek bang voor de opkomende islam. Ik zei: “Moslims nemen geen volle kerken over, maar lege.” Zo wil je haar tot ‘jaloersheid verwekken’. Bedoelde Angela dat? God zeker!

Ds. Cock Blenk is emeritus predikant te ’s Gravenhage.