30e jaargang nr. 4 (maart 2016)
thema: Kerstening, ontkerstening, herkerstening van Europa

P.L. de Jong
Kroniek
Eerherstel voor Bonifatius

Begin 2013 begon ik als interim-predikant in Wijk bij Duurstede. In een van de nieuwbouwwijken merkte ik al snel dat vrijwel alle straatnamen herinnerden aan de eeuwen van het oude Dorestad. Dat waren de vroege middeleeuwen waarin de kerstening van ons land en van Noordwest Europa plaats vond. In dat proces heeft het stadje – toen een belangrijke handelsstad en groter dan Utrecht - een bescheiden maar niet onbelangrijke rol gespeeld doordat in 716 de Engelse missionaris Bonifatius daar voet aan land zette.
Dit jaar is het dertienhonderd jaar geleden. Een lid van de rooms-katholieke parochie in Wijk was dit ineens opgevallen. Via de mail vroeg hij mij begin vorig jaar of we iets zouden moeten doen. Hij dacht ook meteen aan herkerstenen en een nieuwe Bonifatiusbeweging. Daar moest ik nog wel even over nadenken. Maar ik was wel meteen enthousiast. Iedereen weet dat Bonifatius in 754 in Dokkum vermoord is, maar vrijwel niemand weet dat hij in Dorestad is begonnen. En zo zat ik ineens in een heus Bonifatius- comiteetje. Intussen heb ik me behoorlijk ingelezen. Dan kom je niet alleen hele mooie dingen tegen - bijvoorbeeld zijn brieven aan vrienden en vriendinnen in Engeland - maar ook aan het eind van zijn leven zijn klacht en eerlijke gevoel van mislukking. Maar dan is hij al tweeëntachtig jaar en misschien hoort dat ook een beetje bij elke missionaris van die leeftijd.

In Dokkum vermoord
Overigens stuitte ik nog wel op een probleem: onder de historici is er in ons land een stroming (Albert de Lahaye c.s.) die wetenschappelijk meent bewezen te hebben, dat Bonifatius nooit in Wijk bij Duurstede is geweest; Dorestad lag ook heel ergens anders; ook in Dokkum is hij nooit geweest en dus ook niet in Dokkum vermoord. Volgens deze onderzoekers vond alles plaats in Vlaanderen. Nederland bestond nog nauwelijks, de Lage Landen waren één groot moeras. Amersfoort aan zee? Zo ongeveer. Met een schip kon je helemaal niet via de Lek in Wijk bij Duurstede aankomen. Frisia was in die tijd een verzamelnaam van alle kustbewoners, vanaf Vlaanderen tot voorbij de Duitse waddeneilanden.
De visie en beweringen van deze stroming worden natuurlijk het meest stellig ontkend in Dokkum en omgeving. Men wil hem daar met alle geweld vermoord hebben, en dat moet zo blijven. Ons comité besloot na ampel beraad, dat we de hoofdstroom van de deskundigen volgen. Net als de mensen in Dokkum. Dus: in Wijk bij Duurstede het eerst in West-Europa aan land gestapt en in Dokkum vermoord.
Op zaterdag 28 mei as. komt er een mooie herdenking. Met enkele echte bisschoppen en namens de Protestantse Kerk in Nederland ‘onze’ eigen dr. A. Plaisier. De onthulling van een gedenksteen in de muur van de Grote of St. Janskerk en de presentatie van een boek staan op het programma. Er is intussen een interessante website gemaakt en er wordt gewerkt aan een tentoonstelling in het museum.

Willibrord en Bonifatius
Aan de kerstening van ons land is voor mijn gevoel meer de naam van Willibrord verbonden dan die van Bonifatius. Willibrord was vanuit Utrecht al enige tijd aan het werk, toen Bonifatius de oversteek waagde. Overigens was ook Willibrord, afkomstig uit het noorden van Engeland, niet de eerste. Ook hem waren andere missionarissen voor gegaan. In 499 had de Frankische koning Clovis zich laten dopen. Dat gebeuren had grote indruk gemaakt. In Rome had men deze doop gezien als de opening van de deur van Europa voor het evangelie. Vergelijkbaar met de bekering van Constantijn de Grote. Na de doop van Clovis werd het christendom het standaardgeloof van de Frankische adel en de Frankische machthebbers. Vanuit Noord-Frankrijk breidden de Franken gaandeweg hun macht uit naar het noorden. De Rijn vormde de grens met de heidense meer in het noorden wonende Friezen van koning Radbod. Deze wist met wisselend succes zich te handhaven tegen de oprukkende Franken. Na zijn dood (719) lijfden de Franken zonder veel problemen de noordelijke Friezen in. De hele kerstening van West-Europa duurde ruim drie eeuwen. Iets om te onthouden. De Geest neemt kennelijk veel tijd. Ik kan me niet voorstellen dat de Geest dat niet ook doet, mochten krachten erop uit zijn Hem te laten verdwijnen uit ons werelddeel.

Eerste oversteek
Het verhaal van Bonifatius is ook voor onze Kroniek boeiend genoeg er aandacht aan te besteden (men leze in dit nummer ook het artikel van drs. H. Marchand). Toen hij in 716 naar ons land overstak was hij al 44 jaar. Een beetje late roeping, denk je. Wat bewoog de man? Nu was hij al vanaf zijn 7e jaar opgegroeid en gevormd in kloosters. Dus hij wilde wel eens naar buiten. En eenmaal buiten gooide hij ineens alle wereldlijke zekerheden als geleerde monnik en lid van de Engelse adel van zich af om zich helemaal te wijden aan een missionaire roeping. Er zat in hem iets van Paulus met wie hij zich graag identificeerde. De meest door hem aangehaalde bijbeltekst was 1 Tim. 2:4, door hem meestal kort: ‘God wil dat alle mensen behouden worden.’ Met de mensen op het vasteland wist hij zich qua afkomst en taal verwant, van oorsprong allemaal Saksen. Als Paulus voelde hij zich schuldig hen, zijn broedervolk, het evangelie te brengen. En met de taal moest het goed kunnen komen.
Maar het tijdstip van zijn aankomst had hij niet slechter kunnen kiezen. Utrecht en Dorestad waren juist in handen gevallen van koning Radbod. De Franken hadden zich terug getrokken, ook Willibrord had Utrecht verlaten. Voor Bonifatius werd deze missie een teleurstelling. Wel ging hij naar Utrecht en sprak daar met koning Radbod. Van Radbod kreeg hij permissie te evangeliseren. Alle kans dat Radbod zelf ook gedoopt was zoals de meeste adel, en op zich geen probleem had met een Engelse missionaris, wel met typische vertegenwoordigers van de Franken. Maar na enkele maanden gewerkt te hebben in het Utrechtse en in Noord-Holland gaf hij het op. In het najaar keerde hij al weer terug naar huis.

Tweede oversteek
Maar zijn passie bleef. In zijn thuisklooster maakten de monniken hem al gauw abt, maar Bonifatius wilde geen thuiscarrière. In 718 stak hij opnieuw over. Nu ging hij in Frankrijk aan land, reisde meteen door naar Rome en sprak met de paus. Die gaf hem een mandaat als freelance missionair werker voor heel het Frankische gebied. En de naam Bonifatius, zijn originele naam was Wynfreth. Drie keer zou hij naar Rome reizen. Voor Rome was hij natuurlijk een geschenk uit de hemel. Want het waren spannende en barre tijden voor de Catholica. In het noorden dreigden de Langobarden voor wie men zich in Rome nooit veilig voelde, in het oosten dreigde steeds een kerkschisma, in Noord-Afrika werden hele christelijke regio’s weggevaagd, in Spanje rukten de Saracenen op die pas in 732 tot staan gebracht werden door Karel Martel. Bonifatius kwam als geroepen. Hij kreeg steeds meer bevoegdheden, ook om contacten aan te gaan met Karel Martel en diens opvolgers. Anders dan Willibrord, afkomstig uit de Keltische hoek en gewend dicht bij de mensen zelf te leven en zich onwillekeurig aan te passen, was Bonifatius een radicaal. Onverdacht rechtzinnig (Athanasius) en een doorpakker. Na zijn eerste Romebezoek werkte hij een poosje samen met Willibrord in Utrecht. Maar met Willibrord had hij geen klik, zijn opvolger wilde hij ook niet worden, toen hij daarvoor door Willibrord werd gevraagd. Slechts met moeite wist hij zich eraan te ontworstelen. Zijn aanpak was ook anders. Bonifatius had iets onverschrokkens. Voor hem was het vereren van afgoden en voorouders de hoofdzonde.
Daarmee moest het afgelopen zijn. Openlijk daagde hij de heidense Friezen en Germanen uit met hun religie en probeerde hen te overtroeven. Welke God is de grootste? Welke God heeft de meeste macht? Hoe kom je in de hemel? Hij had iets van Elia op de Karmel. Uitdagen en overtuigen. Hij schrok er niet voor terug heilige bomen en bronnen hardhandig op te ruimen. Van aanpassen of christelijk updaten van heidense rituelen moest hij niets hebben. Priesters en bisschoppen die niet functioneerden of niet deugden zette hij af. In 742 en 743 wist hij op belangrijke kerkelijke vergaderingen in Duitsland een heel rij kerkelijke regels aangenomen te krijgen. Over de organisatie van het grondvlak van de kerk in parochies en de levensstijl van priesters. Natuurlijk was niet iedereen blij met deze man. De Frankische adel en bisschoppen kregen steeds meer moeite met hem, ook omdat hij afgezette bisschoppen verving door Angelsaksische. Toen de paus begreep dat hun verzet tegen de kerk vooral Bonifatius betrof en niet Rome, raakte Bonifatius spoedig op een zijspoor.

Hoeveel kerk heb je nodig?
Van zijn eerste reis in 716 zal hij minstens twee dingen hebben geleerd. In de eerste plaats: wil je succes hebben als kerkplanter en evangelist – zorg dan dat er een sterk instituut achter je staat, dat voor structuur zorgt en continuïteit. Anders blijft je werk fragmentarisch en verdampen de resultaten waar je bij staat. Koning Radbod liet hem in 716 zijn gang gaan. In de buurt van Woerden en bij Velsen moet hij nog wel enig resultaat hebben geboekt. Maar hij gaf het snel op. Vanaf 718 werd Bonifatius steeds meer de man van de kerk en de goeie regels. Afkomstig uit Zuid-Engeland waar al meer dan een eeuw de kerk goed op orde was en alle priesters celibatair leefden, irriteerde het hem kolossaal dat Frankische priesters en bisschoppen totaal geen voorbeeld waren voor het gewone volk. In Duitsland stichtte hij diverse kloosters. Vanuit Engeland kwamen vrouwen met wie hij correspondeerde en die erg tegen hem op zagen, onder andere zijn nichtje Leoba, op wie hij bijna verliefd raakte, hem te hulp en stichtten kloosters voor vrouwen. Bonifatius was ervan overtuigd dat je zonder kerk nergens bent. Maar hoeveel kerk heb je nodig?

Macht is een valkuil
Na zijn mislukking in 716 zal hij ook bedacht hebben, dat je zonder steun van de overheid niet ver komt met het evangelie. Als gezant van de paus had hij direct toegang tot Karel Martel en diens opvolgers. Daarmee zat hij dicht bij de macht. Hun expansieoorlogen vormden voor hem geen aanvechting, zolang het evangelie maar ruimte kreeg daar achter aan te komen. De Frankische machthebbers beloonden Bonifatius uitvoerig voor zijn steun met landgoederen en land voor kloosters. Als kerk en missionair loop je met zulke vrinden natuurlijk grote risico’s. Ze doen niets voor niets. In alle tijden is dit voor de kerk een duivelse verleiding geweest. In onze tijd zien we dat in Oost-Europese landen, Zuid- Amerika, Rusland. Een ontmoeting in Havana tussen paus Franciscus en patriarch Kirill is niet allemaal Johannes 17. Bonifatius heeft hier heel erg onder geleden. In brieven aan zijn vrienden en vriendinnen in Engeland klaagt hij in niet mis te verstane woorden over wantoestanden aan het hof. Als kerk kun je blijkbaar niet zonder steunpunten in de samenleving, maar hoe blijf je kritisch als kerk?
In zijn laatste jaren was hij vaak somber en voelde hij zich mislukt. ‘Mijn werk lijkt nog het meest op dat van een hond die blaft en ziet hoe dieven en rovers het huis van zijn heer plunderen en verwoesten, maar bij gebrek aan helpers alleen nog wat kan grommen en janken.’
Nog één keer laaide zijn passie als missionair op. Doordat er in Keulen even geen bisschopwas, voelde hij zich vrij nog één keer een poging te doen om de noordelijke Friezen te bekeren. Hij is dan 82 jaar. Op 5 juni werd hij in de vroegte overvallen en met al zijn metgezellen vermoord.

Eerherstel
Als ik het goed zie, is Bonifatius in protestantse kring heel lang genegeerd. Terwijl in zijn tijd de kerk nog echt één was. En hij dus ook een van ons is. Er was nog geen Rooms-Katholieke Kerk. Maar in het Martelarenboek komt Bonifatius niet voor. De kerk van de reformatie brak zo grondig met de kerk van Rome, dat ze kennelijk meende ook korte metten te moeten maken met Bonifatius als architect van een valse kerk. Ook speelde in de strijd van de reformatie de praktijk van aflaten een zware rol, daarbij de bemiddelende rol van Maria en de voorspraak van heiligen als Bonifatius. Al snel moesten alle heiligen het veld ruimen, ook de evangelist en kerkstichter van West-Europa.
En zo raakte Bonifatius weg uit de protestantse kerkgeschiedenis en heeft in protestantse kringen, behalve dr. Auke Jelsma, nauwelijks een theoloog zich bezig gehouden met Bonifatius. Op zich is dit jammer. In zekere zin was Bonifatius een evangelist, kerkplanter en kerkleider zoals men juist in het orthodoxe protestantse kamp graag ziet: hij moest het hebben van zijn verkondiging en zijn persoonlijk geloof en overtuigingskracht. Gemotiveerd door de mogelijkheid van eeuwige verlorenheid, hij verrichtte vrijwel nergens een wonder, maar werkte heel hard met het Woord van God, hij was meer een kerkbouwer dan een pionier, type Elia, net als Maarten Luther. En net als Elia en Luther een diep menselijk mens. In elk geval genoeg reden om hem dit jaar in de schijnwerper te zetten. Zijn benadering vinden we in onze tijd waarschijnlijk te confronterend, liever gaan we voor een creatievere en subtielere benadering van de niet-christen. Ook zijn hechten aan de kerk als instituut en zijn omgaan met gezag lijken gedateerd. Onze tijd vraagt om een andere vorm van presentie van kerk en evangelie. Inspirerend blijft zijn geloof, zijn hechten aan het evangelie zelf als middel, zijn oprechte compassie met mensen die hun levensweg gaan zonder God en zonder Christus. Inspirerend is zijn volle toewijding tot op hoge leeftijd. Zijn steun zoeken bij machthebbers en bestuurders, tegelijk afstand houdend vanwege zijn roeping. Inspirerend blijft zijn passie voor de zaak van God en van Jezus Christus.
Bonifatius is begraven in Fulda. Bij zijn dood had hij als wens te kennen gegeven of zijn nicht Leoba bij hem begraven mocht worden. Maar toen zij overleed, jaren later, vond de bisschop dat niet gepast. Maar heel ver van hem vandaan ligt zij niet. Op zijn standbeeld in Fulda staan de woorden: verbum domini manet in aeternum. Dat had ook op een standbeeld van Luther kunnen staan.

Ds. Pieter L. de Jong is interim-predikant in Wijk bij Duurstede en redacteur van Kontekstueel.
Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..
Voor een impressie van de Bonifatius-herdenking:
http://www.dorestadonthuld.nl/bonifatius.html.