30e jaargang nr. 3 (januari 2016)
thema: Creatief rondom het avondmaal
P.A. Verbaan
Met de gemeente aan Tafel
'Wat is nu eigenlijk het verschil tussen een Hoevemaaltijd en een avondmaalsviering, dominee?'
In steeds meer protestantse gemeenten in Nederland zijn er maaltijdmomenten: hetzij rond de alphacursus of rondom de kerst- en/of paasviering, hetzij als kring 'bijbels koken' of als running dinner, hetzij als gemeentebarbeque of picknick, hetzij als kerkenraad aan begin en eind van het jaar, hetzij als een geregeld ontmoetingspunt met missionair en/of diaconaal oogmerk.
De Hoevemaaltijd is de open maaltijd van onze wijkgemeente, waar in principe jong en oud welkom is. Hij wordt zo'n negen keer per jaar op vrijdagavond gehouden in het aan de kerk grenzende zalencentrum dat 'De Hoeve' heet – en wordt steeds zo gepland dat ze andere maaltijdvoorzieningen niet in de weg zit. Er is ruimte voor zo'n vijfentachtig disgenoten plus de kookploeg – ontstaan uit een vaste bijbelkring aangevuld met mensen die van (voor anderen) koken houden of gewoon graag een handje helpen. Inmiddels moet er gewerkt worden met wachtlijsten – want de sfeer, de kwaliteit en betaalbaarheid (drie euro per volwassene; een euro per kind voor wie het kan betalen) maken blijkbaar dat er vooralsnog steeds veel belangstelling is.
Onvermijdelijk wordt vroeg of laat dan de vergelijking gemaakt en de vraag gesteld: Ja, wat is nou eigenlijk het verschil tussen het avondmaal – waarbij we niet echt met wachtlijsten hoeven werken – en zo'n Hoevemaaltijd? Op een variant daarvan – welke maaltijd staat eigenlijk dichter bij het toekomstige feestmaal op de Sion uit Jesaja 25:6-9? – had iemand al snel het antwoord klaar: de Hoevemaaltijd! En ik maar duidelijk maken dat het zo eenvoudig niet ligt. Al was het maar omdat, hoe mooi Jesaja in hoofdstuk vijfentwintig ook de voltooiing van de wereld uitbeeldt als een diner (!), er gaat bij Jesaja heel wat lijden, buitensluiting en oordeel aan die – eindelijk ongesluierde – maaltijd vooraf. Al was het maar omdat we zelf als regel geen 'belegen wijnen' schenken bij de Hoevemaaltijd maar voor de wijn steeds verwijzen naar het avondmaal dat nadert. Toch had en heeft de vragensteller een punt, en daarop wil ik in dit artikel wat nader ingaan – in de hoop dat het me lukt die verschillende manieren waarop de gemeente aan Tafel gaat dichter bij elkaar te brengen of althans te denken.
Avond-maal
In zijn oorsprong had het avondmaal iets van een gewone avondmaaltijd, in mediterrane zin wel te verstaan. Daar degusteer je zonder enige vorm van haast, deel je met vertrouwde mensen wat je bezighoudt en praat je honderduit en die maaltijd wordt bij voorkeur gehouden daar waar de gastheer zich thuis weet. Het formulier dat ik graag lees bij het Avondmaal spreekt dat ook met zoveel woorden uit: De maaltijd heeft altijd en overal voor de mensheid een eigen taal gesproken. Vooral feestelijke en bevrijdende gebeurtenissen worden bij voorkeur met een maaltijd gevierd (Dienstboek I, 354-355). Naar mijn indruk heeft het avondmaal in de kerk tegen, dat het niet op momenten wordt gehouden dat wij gewoon zijn te eten. Het Griekse woord voor avondmaal is deipnon. Dat is beslist geen ontbijt – Grieken namen en nemen nauwelijks ontbijt – en ook geen twaalfuurtje – hetgeen doorgaans elders wordt genuttigd – en zelfs geen, al lees je die term dikwijls in engelstalige boeken, supper (vgl. the Lord's Supper). Het is echt een dinner en bedoeld om gemeenschap met elkaar te 'voeden'.
Inclusief
Ik hoorde onlangs van een naar Frankrijk geëmigreerd gemeentelid, dat zij als echtpaar door de maire waren uitgenodigd om vlak voor Kerst bij de maaltijd van het buurtschap te komen om zo deel uit te maken van de commune. Het mooie van de Hoevemaaltijd is dat ik daar mensen ontmoet die nog nooit bij een kerk hoorden of mensen die niet meer of bij een andere kerkelijke gemeente horen. Zij worden meegenomen door anderen en ervaren hier iets van communie: je hoort er hier bij, eten met elkaar bindt, zeker wanneer je erop blijft letten dat mensen mixen en je ze uitdaagt naast bekenden ook onbekenden te spreken. Waar voor de beleving van velen in onze traditie het avondmaal iets exclusiefs heeft gekregen, niet alleen voor kinderen maar ook niet-lidmaten, en nog altijd velen een beeld uit hun jeugd hebben van grote tafels met weinig avondmaalsgangers, valt er door deze Hoevemaaltijden plotseling een ander licht over de woorden kerk, maaltijd en gemeenschap. Voor verschillende mensen van buiten de kerk en voor 'randbewoners' krijgen die begrippen hierdoor plotseling iets inclusiefs en positiefs. Ik ben als predikant door enkelen van hen inmiddels uitgenodigd eens te komen praten over hun leven en de (afwezige) rol van geloof en kerk daarin en ook kwam al twee keer de invulling van een dankdienst voor hun leven ter sprake...
Brood & Wijn & Vis
In de context van de evangeliën stuiten we steeds op varianten van 'gewone joodse maaltijden' hetzij als picknick met vier- of vijfduizend, hetzij als Paschamaaltijd, hetzij als afscheidsdiner. Het is goed te beseffen dat Paulus in de eerste Korinthebrief – het oudste nieuwtestamentische getuigenis van de Maaltijd van de Heer (deipnon kuriakon) – in de hoofdstukken acht tot en met elf redeneert tegen de achtergrond van de heidense offermaaltijd en het al dan niet nuttigen van offervlees. Ook al zijn hier op details geleerden het met elkaar oneens, duidelijk is dat Paulus hier tegelijk én de christelijke (gewetens)vrijheid in de omgang met eten en drinken wil bewaren én het onderscheidende van het lichaam en bloed van Christus naar vorm én inhoud wil beschrijven. En waarop is in de loop van de kerkgeschiedenis alle nadruk komen te liggen? Juist ja, vooral op het laatste. Waar vervolgens met name 1 Korintiërs 11:17-34 losgezongen raakte van de context van de commune, toentertijd de heidense offercultus, kwam ons avondmaal al ras steeds verder af te staan van het gewone eten en drinken. Terwijl het de vraag is of dat Paulus bedoeling is geweest. Stond hij niet dichter bij de zoektocht naar wat het gewone en wat het bijzondere van de Maaltijd des Heren was dan wij gewoon zijn te denken?
Nu is die zoektocht niet nieuw en het is goed ook nu te beseffen dat de avondmaalstraditie van de Kerk der eeuwen altijd veel breder is geweest dan wij veronderstellen. We kunnen daarbij denken aan zendingsgebieden, waar men, zoals op de Cook Islands, lange tijd rijst en kokosmelk gebruikte in plaats van (niet voorradige) Brood en Wijn. Maar misschien kan dat ook duidelijk worden aan de hand van het volgende voorbeeld, dat ik overhield aan een bezoek aan de Waldenzen te Rome. De Waldenzen hebben in de loop van hun traditie het gepresteerd het avondmaal niet onder twee, maar onder drie gestalten te vieren: brood, wijn en vis. Tegenover de eenzijdige nadruk op het Bloed van Christus, versterkt door de zichtbaarheid daarvan op het crucifix met het bloed lopend uit de wonden van het corpus van Christus, accentueerde de Waldenzen juist dat de voor ons Gestorvene tevens de Opgestane is, die zijn discipelen na de opstanding opzoekt en met hen brood en vis deelde (Joh 21:13). Zou tegenover de twee gestalten van brood en wijn – of soms zelfs de ene gestalte van de ouwel – er niet ook wat voor te zeggen zijn, als gemeente zo eens avondmaal te vieren? Met een gedroogd broodje met vis en een slok wijn – ik hoor u denken dat moet dan eigenlijk (bij vis) witte wijn zijn, nou, dat kan! Ook het schenken van witte wijn is een oude traditie in de kerk, want in diverse parochies wordt witte wijn geschonken omdat de rode wijn zo associeert met 'bloed drinken' en witte wijn de feestvreugde meer zou onderstrepen!
Ter geruststelling kan ik u vertellen dat die waldenzische traditie het uiteindelijk niet heeft gehaald. Als gedachtenexperiment en op onze zoektocht naar verbinding tussen ons gewone eten en drinken en het Heilig Avondmaal vind ik het echter meer dan vermeldenswaard. Blijkbaar heeft men de eeuwen door steeds weer gezocht het gewone én bijzondere van het avond-maal te verbinden. Is dat niet het geheim van de Incarnatie, van God die mens geworden is, van de Epifanie, van Jezus die in het gewone leven verschenen is, en van Kruis & Opstanding en van de Pinkstergeest inéén?
Gewoon bijzonder
Waarin bestaat, bij zoveel nadruk op het gewone menselijke, dan toch het eigene en onderscheidende van het avondmaal? Hoeveel mooie herinneringen aan bijzondere maaltijdmomenten in ons leven wij als mensen ook allemaal kunnen bewaren, er is toch in en met de tekenen van Brood en Wijn, anders dan in de gerechten van een Kerst- of Hoevemaaltijd, ook iets unieks, eigensoortigs, ja het medicijn ten eeuwigen leven gegeven?
Nooit is me dat duidelijker geworden, dan toen ik een rooms-katholieke collega daarover hoorde, die jarenlang in de favela's van Brazilië en in buitenwijken van een grote stad in het Midden-Oosten had gewerkt. Hij vertelde: ”Vroeg of laat wordt daar alles smerig en te vies om aan te raken. Desinfecteren is aan de orde van de dag, en dan nog. Er is ook altijd, twentyfourseven, lawaai, om niet te zeggen geluidsterreur. Er was dan voor mij één moment in de week, uiteraard op zondag, dat het stil werd, dat je soms alleen maar een sirene hoorde. En er was bij alles wat onaanraakbaar was, iets zuivers en reins, dat ik zelf ontvangen en anderen aanreiken mocht. In deze groezelige, smoezelige wereld is er tenminste iets dat van een andere kant komt, dat eeuwigheid, heiligheid aan zich heeft en ons mensen optilt.”
Je zou er bijna door in de transsubstantiatieleer gaan geloven... Voor mij maakt zo'n voorbeeld duidelijk, dat het unieke van het Lichaam en Bloed van Christus nooit helemaal in en op kan gaan in het gewone leven of in de gewone maaltijd. Juist waar we, bij alle overeenkomsten en verschillen tussen de Hoevemaaltijd en het heilig avondmaal, bij het avondmaal zeggen: het is gewoon brood en het is gewone wijn die we ontvangen, weten we en houden we vast dat de Geest die tekenen gebruiken kan en wil om ons te doen beseffen dat Christus onder ons is komen wonen en voor ons die weg is gegaan en ons daarin vóór is gegaan. Zoiets kun je ook wel op vrijdagavond bij een Hoevemaaltijd zeggen, en daar een Beker laten rondgaan – maar daar willen we niet preken en vooralsnog alleen een sober liturgisch moment houden. Nee, in die zin lukt het vooralsnog helaas niet de 'gewone' Hoevemaaltijd en het Avondmaal helemaal samen te denken...
Dr. Peter Verbaan is predikant (PKN) te Ermelo en redacteur van Kontekstueel. Mailadres: