37e jaargang nr.  8 (november 2023)
thema: De Heer, de leer en de goede sfeer  

Barbara Lamain
Laatst geboekt
Over mennonieten, welvaartsevangelie en samen lijden

Voor mennonieten staat soberheid hoog in het vaandel. Niet iedereen beweegt zich voort met paard en wagen, er zijn er ook die auto rijden. Maar dan niet zomaar een auto: bij aankoop haalt de nieuwe eigenaar vaak de chroom van de auto af, om niet je eigen spiegelbeeld te kunnen zien. IJdelheid is een grote zonde; eenvoud siert een christen. Dat is ook de reden waarom veel nieuwe huiseigenaren het gebruik hadden om na aankoop alle luxe uit het huis te verwijderen, inclusief badkamer.

Kate Bowler groeide op op de prairies van de Canadese provincie Manitoba, in een gemeenschap met veel mennonieten. Rond haar achttiende hoorde Bowler over een andere variant van het christelijk geloof: het welvaartsevangelie dat in de twintigste eeuw in Amerika een ongekend succesvolle religieuze beweging werd. Aanhangers interpreteren materieel succes en gezondheid als directe zegeningen van God; en je bankrekening en je mate van gezondheid worden gezien als barometers van geloof.

Welvaartsevangelie als theodicee
Bowler specialiseerde zich in de academische studie van dit welvaartsevangelie. Tien jaar lang reisde ze door de Verenigde Staten en Canada, en bezocht ze megakerken, archieven, televisiestudio’s en conferenties. Ze interviewde leiders (zoals Joel Osteen, Joyce Meyer, T.D. Jakes en Paula White) en volgelingen om deze zeer succesvolle beweging en de geschiedenis ervan te begrijpen. Ze schreef de eerste en de enige geschiedenis van het Amerikaanse welvaartsevangelie: Blessed. A History of the American Prosperity Gospel. Ze ontdekte dat de beweging van het welvaartsevangelie niet alleen mensen aanmoedigt om te leven in rijkdom. Dat ook. Maar ook dat het een verlangen is naar een ‘uitvlucht’ en ‘redding’. Gelovigen willen gered worden van armoede, slechte gezondheid en het gevoel dat ze weerloos zijn. Sommigen willen Bentleys. Maar meer mensen willen verlichting van de pijn van hun verleden of hun heden. Mensen willen verlossing van slechte medische diagnoses, hoop voor hun dolende tieners en hun gebroken huwelijken. Het welvaartsevangelie is een theodicee: een verklaring voor het probleem van het kwaad. Het is een antwoord op de vragen waar mensen mee worstelen. Waarom worden sommige mensen genezen en anderen niet? Waarom sterven sommige baby’s in hun wieg en worden sommige bittere mensen zo oud dat ze hun achterkleinkinderen meemaken? Het welvaartsevangelie belooft een oplossing of tenminste een verklaring. In Everything Happens For a Reason schrijft Bowler: ‘Ik wilde dat ik kon vertellen dat wat ik ontdekte zo vreemd en vreselijk was dat het me afschrikte. Maar wat ik ontdekte was zowel vertrouwd en pijnlijk mooi: de belofte dat ik mijn leven kon regelen, mijn verliezen kon minimaliseren, en succesvol kon zijn. En hoe vaak ik ook mijn wenkbrauwen fronste over de ongelofelijke zekerheden van dit geloof, tegelijk verlangde ik er ook naar. Ik had mijn eigen welvaartsevangelie, een bloeiend onkruid temidden van al die andere gelovigen.’ (pp. xiii, xiv)
Zelf ging het Bowler ook voor de wind. Ze was succesvol in haar academische en theologische loopbaan, was gelukkig getrouwd en genoot van haar leven met hun pasgeboren zoon. Ze vertrouwde erop dat God een plan had met haar leven, waarin elke tegenslag tegelijk ook een stap vooruit zou zijn. ‘Het zou allemaal prima zijn als de moeilijkheden alleen omwegen zouden zijn op mijn lange levensweg. Ik geloofde dat God een oplossing zou geven. Dat geloof ik niet meer.’ (p. xiv)

‘Everything happens for a reason’
Op haar 35^ste werd Bowler gediagnosticeerd met darmkanker in fase vier. Opeens was haar leven niet meer heel erg #blessed. In het eerste jaar zeiden de dokteren dat ze dertig procent kans op overleven had.
Haar ziekteproces en dreigende dood leidden tot een worsteling met haar geloof en sterfelijkheid. Een worsteling met de God die ze liefheeft en de God die haar hart breekt. Haar vragen werden bijna monddood gemaakt door de ‘bemoedigende’ teksten die mensen haar stuurden. Zoals: alles heeft een reden, niks gebeurt zomaar. Maar wat was die reden dan, en waarom zijn mensen er zo op gebrand om die te begrijpen? ‘Alles gebeurt om een reden. De enige uitspraak die nog erger is dan deze, is doen alsof je de reden weet. Honderden mensen hebben mij verteld waarom ik kanker had gekregen. Vanwege mijn zonde. Vanwege mijn ontrouw. Omdat God eerlijk is. Omdat God oneerlijk is. Als iemand aan het verdrinken is, is er maar één ding erger dan hem niet redden: hem een reden geven waarom hij verdrinkt.’ (p. 170) Een andere veelgehoorde reactie was dat God vast een beter plan had voor haar. ‘Blijkbaar is God ook druk met het sluiten van deuren en het openen van ramen. Hij kan er niet genoeg van krijgen.’ (p. xv) Vaak waren deze reacties ook voorzien van uit hun verband gerukte Bijbelverzen, zoals ‘En wij weten dat voor wie God liefhebben (..) alles bijdraagt ten goede’ (Romeinen 8:28). Uiteraard zonder te vermelden dat de schrijver van deze tekst, Paulus, kort hierna roemloos werd onthoofd, al zijn toewijding aan God ten spijt.
Het contrast tussen deze vrome reacties en haar eigen ervaringen leiden er ook toe dat ze een scene maakte in het ziekenhuiswinkeltje dat religieuze boeken verkocht. In haar blauwe ziekenhuishemd en met de infuuspaal aan haar arm sleepte ze zich van haar ziekenhuiskamer naar de cadeauwinkel. In niet mis te verstane woorden liet ze weten dat de christelijke boeken in de schap niet geschikt waren om hier te verkopen. Zoals Your Best Life Now van Joel Osteen. De verkoopster staarde haar aan.
Deze ervaringen en vragen bespreekt ze in haar bestsellers die ze schreef in de tijd waarin ze niet verwachtte te overleven: Everything Happens for a Reason. And Other Lies I’ve Loved, en No Cure for Being Human (And Other Truths I Need to Hear). Andere boeken van haar hand zijn: Good Enough; The Lives We Actually Have; Have a Beautiful, Terrible Day! Een aantal van haar boeken zijn inmiddels in het Nederlands vertaald.

Leef je beste leven
Een aantal jaar hoort ze dat ze ongeneeslijk ziek is. Tot ze kankervrij wordt verklaard. Maar ze is voor altijd veranderd door deze ervaringen van ziekte en dreigende dood. Ze ervaart: ik kan niet meer terug naar de situatie hiervoor. Ze deelt wat ze heeft ontdekt. Het leven is zo mooi en het leven is zo moeilijk. Voor iedereen.
Op haar website beschrijft ze zichzelf. ‘Universitair docent, schrijfster, podcaster (…). Het klinkt misschien alsof ik geloof in het leven van je ‘beste leven’. Maak je geen zorgen – dat doe ik niet.’
Levend met de gevolgen van haar ziekte bestudeert ze de culturele verhalen die we onszelf vertellen over succes, lijden, en of we wel of niet in staat zijn om te veranderen. Ze wil de mythe van ‘leef je beste leven’ ontkrachten. In haar boeken en podcast stelt ze de culturele obsessie met giftige positiviteit en zelfhulp aan de kaak. Ze ziet het als haar missie om mensen de gelegenheid te geven om zich werkelijk mens te voelen.
Een culturele praktijk die ze aan de orde stelt is ‘manifesteren’. Als je maar hard genoeg je best doet om positieve gedachten te denken, dan komt dat uiteindelijk naar je toe. Als je je ideale baan ‘manifesteert’ op deze manier, dan zul je die ook krijgen. Of je gezondheid, of partner. Nee, dat doen wij christenen niet, hoor ik u al denken. Echter, de vraag is: hoe is onze houding rondom gebed? De gedachte dat we vaak genoeg en intens genoeg moeten bidden en dat dat de kans op verhoring bevordert, komt dat ook niet in de buurt van manifesteren?

Tragische, apocalyptische en pastorale tijd
Bowler beschrijft in No Cure for Being Human ook de verschillende soorten tijd die we als mens, en als christen beleven: tragische, apocalyptische en pastorale tijd (p. 125).
Tragische tijd is de tijd waarin je worstelt met de theodicee. Het kwaad dat je ervaart verdrijft de illusie dat alles uiteindelijk goed zal zijn, en we vragen ons af of er nog goedheid bestaat. We worstelen met de lengte of met de beperktheid van ons bestaan. We treuren over de verliezen die we onderweg beleven. Apocalyptische tijd is hieraan gerelateerd. Alleen zijn we in apocalyptische tijd aan de grens gekomen. Systemen kunnen niet meer gerepareerd worden en het onrecht regeert. Mensen zien bovennatuurlijke tekenen of onderkennen dat de zonde van het volk ons aan de afgrond heeft gebracht. Wat ons nog te doen staat is ons terugtrekken, ons reinigen van onzuiverheden, Israël herstellen of uitkijken voor de antichrist. En ook los van deze Bijbelse context kunnen mensen wijzen naar de deplorabele staat van onze planeet, het dreigende gevaar van verdere opwarming, extreme weersomstandigheden en de onleefbaarheid van de aarde (p. 126).
Als christenen kunnen we ons laten troosten door de gedachte dat apocalyptische tijd betekent dat God zal ingrijpen en verlossing zal brengen, door de crisis heen. En tegelijk kan het acute lijden van de apocalyptische tijd ook een bijna opstandige distantie creëren ten opzichte van het gewone leven. ‘Als dit het einde is van mijn bestaan, wil ik dan hier zijn, wil ik dan bezig zijn met het beantwoorden van e-mails?’ (p. 127). Wil ik dan werken, boodschappen doen en belasting betalen – kortom, het gewone leven?
Meestal leven we in de ‘pastorale tijd’. Net zoals het grootste deel van het kerkelijk jaar in het Engels de ‘Ordinary Time’ wordt genoemd. De tijd die wordt gekenmerkt door de seizoenen, het zaaien en oogsten en het hoeden van de kudde. Het grootste deel van het leiden van een gemeente bestaat ook uit het alledaagse leven. ‘My students at the divinity school sign up for the grand cause of joining God in bringing heaven to earth but mostly find themselves fiddling with the sanctuary sound system and trying to get what’s-her-face off the church council’ (p. 127).

Samen lijden
Bowler wijst op een praktijk uit haar mennonitische achtergrond die zijn waarde behoudt, namelijk: hoe goed de mennonieten zijn in het samen lijden (p. 62). Elke mennonitische familie vertelt verhalen over hoe ze samen overleefden in de strenge Canadese winters – of hoe ze juist mensen verloren. Ze vertellen hun kinderen nog steeds de verhalen over hun martelaren van het geloof toen ze nog in Nederland woonden. De verhalen zijn opgetekend in ‘De Martelaersspiegel’ van Thieleman J. van Braght, uitgegeven in 1660. Dit boek is in het Engels vertaald met de titel ‘Martyrs Mirror’, dat nota bene veel bekender is onder de mennonieten en Amish in Noord-Amerika dan onder Nederlandse christenen, terwijl het zich afspeelt in ons land. De mennonieten en Amish benadrukken: lijden doe je niet alleen, dat doen we samen. Wat als wij die levenshouding eens zouden overnemen…

Kate Bowler, Blessed. A History of the America Prosperity Gospel (Oxford: Oxford University Press, 2013);
Kate Bowler, Everything Happens for a Reason: And Other Lies I’ve Loved (New York: Random House, 2019);
Kate Bowler, No Cure for Being Human: (And Other Truths I need to Hear) (New York: Random House, 2021).

B.E. Lamain is predikant van de Protestantse Wijkgemeente Binnenstad-Vrijenban in Delft en redacteur van Kontekstueel. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.