28e jaargang nr. 6 (juli 2014)
thema: De orthodox-protestantse kerkelijke kaart over 25 jaar
M.J. Ouwerkerk
Laatst geboekt
Van gelukkige slaven tot te veel geluk
Wat betreft de Libris Literatuurprijs en andere soortgelijke prijsuitreikingen bespeur ik bij mezelf altijd enige ambivalentie. Nieuwsgierigheid naar de genomineerde boeken en naar de jury. En tegelijk enige scepsis vanwege het commerciële karakter dat er hoe dan ook aan kleeft. Maar ook vanwege de vraag wat dat nu eigenlijk zegt over een boek, zo’n literatuurprijs. Toch kan ik me er nooit van laten weerhouden om een deel van de shortlist te lezen.
De nieuwsgierigheid wint het dan van de scepsis. Wat maakt dat dit boek is genomineerd? Ergens zegt zo’n shortlist toch ook weer iets over onze tijd en onze vragen. En helpt het mij zodoende om, naast de ontspanning die het lezen van literatuur met zich meebrengt, iets te verstaan van onze tijd.
Gelukkige slaven
Gelukkige slaven van Tom Lanoye is er zo een. Alleen de titel al prikkelt tot het openslaan van het boek. Maar wat een donker gat waar je voor even in wordt meegezogen. Twee mannen die elkaar niet kennen, maar precies dezelfde voor- en achternaam hebben, namelijk Tony Hanssen, kruisen in de loop van het boek elkaars pad. Beide mannen zijn in de greep van een Chinese magnaat wiens invloed ver strekt. Ze zijn hem iets verschuldigd en zoeken naar een uitweg om hun schuld af te lossen. De ene Tony heeft zijn leven lang maar wat aangerommeld en op een onbewaakt moment een verkeerde gok gewaagd in een casino dat van de Chinese magnaat blijkt te zijn. Om de schuld te vereffenen wordt hij geacht diens vrouw mee op reis te nemen en haar als reisleider te vergezellen. Naar later blijkt, werd op die manier nogal wat geld wit gewassen. De andere Tony heeft jaren bij een bank gewerkt, maar zijn hand overspeeld en eveneens een enorme schuld op zich geladen. Hij wordt internationaal gezocht, omdat hij allerlei geheime bankgegevens in bezit heeft. Uit angst heeft hij zijn oude leven vrijwel volledig achter zich gelaten, inclusief zijn vrouw en dochter. Door op eigen houtje de kostbare hoorn van een neushoorn te bemachtigen, waarbij hij voor een moord niet terugdeinst, hoopt hij zijn schuld af te kunnen lossen en weer eervol terug te kunnen komen bij de bank. Twee mannen, twee uiterst eenzame levens waarin geld en seks de twee enige drijfveren lijken voor hun handelen. Aan het eind neemt de ene man de plaats in van de andere man. Met het grootste gemak wordt gewisseld van leven, van identiteit. Het doet er allemaal niet zo toe. Niets doet er ook maar enigszins toe. Alles is om het even, lijkt de boodschap van het boek. Daarmee mis ik wel de gelaagdheid die een boek voor mij vaak tot een goed boek maakt. Maar misschien past dat wel bij de thematiek en is het daarin ook wel heel veelzeggend dat juist dit boek op de shortlist van de Libris Literatuurprijs 2014 stond.
Goat Mountain
Een compleet ander mens- en wereldbeeld trof ik in Goat Mountain. De auteur David Vann weet op zeer unieke en scherpe wijze de vinger te leggen op het eigene van het menselijk leven. Het boek begint met de dood van een man. Een elfjarige jongen vertrekt samen met zijn opa en vader en een goede familievriend voor de jaarlijkse jacht op Goat Mountain, hun landgoed. Als ze daar een stroper aantreffen, laat de vader zijn zoon door het vizier van zijn geweer kijken om hem scherp te kunnen zien. Volledig onverwacht haalt het kind vervolgens de trekker van zijn vaders geweer over en doodt daarmee de stroper. Vanaf dat moment zijn alle verhoudingen verstoord. Elk van de vier ‘jagers’ worstelt met zijn aandeel in en verantwoordelijkheid voor dit gebeuren. Is het kind verantwoordelijk? Of de vader van het kind? Moet er geboet worden, en zo ja, door wie? Wat is de waarde van een mensenleven? Rondom deze vragen cirkelt het boek. En op een verrassende en scherpzinnige manier weeft de schrijver Bijbelverhalen door de roman heen. Van Kaïn en Abel tot aan Jezus’ verzoeking in de woestijn, van schepping tot Pasen. Scherp laat Vann zien dat er een Kaïn schuilt in elk mens. De opa bijvoorbeeld verafschuwt zijn kleinzoon na deze daad zo diep, dat het kind zijn leven niet meer zeker is in de buurt van zijn opa. Het is een constante dreiging die door het boek heen loopt. En het kind weet zich geen raad meer met zichzelf. Voortdurend wordt hij achter gelaten en moet hij zichzelf zien te redden. Keer op keer voeren de vier mannen een strijd op leven en dood. Aan de andere kant weerspiegelt de vader iets van Jezus, in de zin dat hij de verantwoordelijkheid voor de dood van de stroper op zijn eigen schouders legt. Daarmee probeert hij het steeds weer af te nemen van het kind. Maar ondertussen is de stroper letterlijk en figuurlijk in hun midden aanwezig en kan niemand om hem heen. Hij is dood. En zijn dood brengt het diepste en donkerste in de mannen naar boven. Waar de opa vergelding zoekt, zoekt de vader verzoening en de familievriend veiligheid. Het kind is nog zo jong. Zijn gedachten zijn fragmentarisch en zijn verantwoordelijkheidsbesef nog niet ten volle ontwikkeld. Het is ontroerend hoe de vader daarin zijn weg zoekt, tussen het kind en de opa. Uiteindelijk wordt de beslissende strijd gevoerd op de rand van de afgrond.
Te veel geluk
Vanuit een literair mannenbolwerk, zowel qua auteurs als hoofdpersonen, belandde ik in korte verhalen over uiteenlopende vrouwen van de auteur Alice Munro. Alice Munro ontving in 2013 de Nobelprijs voor de literatuur. Wat is dat toch met die prijzen… In ieder geval prikkelde dat wat ik over haar las mij zo, dat ik al lange tijd in gedachten had eens iets van haar te lezen en ik kwam uit bij Te veel geluk. Hoewel mijn voorkeur in het geheel niet uitgaat naar korte verhalen, beheerst zij dit genre zo uitmuntend dat het geen enkele belemmering bleek te zijn bij het lezen. In enkele tientallen bladzijdes weet zij een personage, een leven, een geschiedenis te schetsen waar je nog regelmatig aan terugdenkt.
Te veel geluk is een verzameling korte verhalen over voornamelijk vrouwen en meisjes. Het begint met een zeer verontrustend verhaal over een vrouw die haar man bezoekt in de gevangenis. Regelmatig gaat ze naar hem toe en langzamerhand ontvouwt zich hun verhaal. Je begrijpt steeds minder waarom ze hem nog bezoekt als je bedenkt hoe hij haar leven en dat van hun kinderen heeft verwoest. In kalme, sobere stijl keert Munro de perspectieven zo om dat je vooroordelen en gedachten onder kritiek worden gesteld. Zo ook met dat andere beklemmende verhaal over twee jonge meisjes die op een zomerkamp de dood van een leeftijdsgenootje op hun geweten hebben. De onschuld en naïviteit wordt door Munro eenvoudig en haast lichtvoetig naar voren gehaald. Tegelijkertijd bespeur je door het hele verhaal de schuld en de wreedheid die op de loer liggen. De wegen van de twee vriendinnen gaan uiteen, maar komen aan het eind van hun leven bij elkaar. De een wil biechten en heeft haar leven lang geworsteld met haar schuld. Het lijkt alsof de ander het echter zo van zich af heeft laten glijden. Schuld en onschuld. Kinderlijkheid en verantwoordelijkheid. Beide meisjes zijn een andere weg ingeslagen. Fascinerend hoe Munro dat beschrijft. In al haar verhalen haalt zij mensenlevens zo naar voren, dat je er in mee genomen wordt en opgaat in het korte verhaal. Het verrassende aan haar stijl en aan het genre is dat een enkel mensenleven van heel dichtbij belicht kan worden. Dat levert zulke mooie, kostbare portretten op. Ze laat zo iets zien van de waarde, maar ook de kwetsbaarheid van een mensenleven en het eigene van elk levensverhaal. Munro beheerst die kunst uitstekend.
De meeuw
Van een heel ander genre is De meeuw van Sandor Márai. In 1943 geschreven, maar pas enkele jaren geleden in Nederland verschenen. De dreiging van de oorlog beheerst het hele boek. Voor een groot deel beschrijft De meeuw een ontmoeting van niet veel meer dan een dag en een avond. Een Hongaarse ambtenaar heeft een brief geschreven die op hoge posten bezorgd zal worden en mogelijk een kentering zal brengen in de oorlog. Het is een geheim dat hij met zich meedraagt en dat elk moment tot ontknoping kan komen. Na het schrijven van de brief wordt hij bezocht door een Finse vrouw die papieren nodig heeft. Ze lijkt op de vrouw die min of meer zijn geliefde was, maar zich om onduidelijke redenen van het leven heeft beroofd. Hij heeft sterk de indruk dat zij in een andere gedaante naar hem is teruggekeerd en raakt in haar ban. In de eerste instantie realiseert de Finse vrouw zich de gelijkenis niet en hun gesprekken lopen daardoor geregeld langs elkaar heen. Tegelijk ontstaat er ook een bepaalde verbondenheid of verwantschap die hen bij elkaar houdt. Het is een pittig boek om te lezen. Een groot deel bestaat uit een dialoog tussen de ambtenaar en de vrouw. Herhaaldelijk moet je teruglezen om de draad weer op te pakken. Zoals dat bij meer boeken van de hand van Márai het geval is. De man en vrouw zoeken naar begrip van wat gebeurt en zeker ook naar grip op wat er speelt. Grip op de ontmoeting, op elkaar en op wat om hen heen plaats vindt. Beiden dragen een geheim met zich, of in ieder geval een geslotenheid die de ander zoekt te doorgronden en te duiden. Soms komen ze in het gesprek dicht bij elkaar, soms ook is er verwijdering en onbegrip. En in de geslotenheid van de ruimte waar ze verblijven, het appartement van de ambtenaar, hangt tegelijk de dreiging van wat de eerder geschreven brief van de ambtenaar teweeg zal brengen. Een boek om nog eens te lezen. Niet alleen vanwege de soms ondoorgrondelijke inhoud, maar zeker ook vanwege de prachtige taal (hulde aan de vertaler!) en stijl van Márai.
Ds. Hanneke Ouwerkerk is predikant (PKN) te Rijnsaterwoude.
Mailadres:
N.a.v.: Tom Lanoye, Gelukkige slaven, Prometheus 2013, 272 blz.
Sandor Márai, De meeuw, Wereldbibliotheek 2009, 191 blz.
Alice Munro, Te veel geluk, Uitgeverij de Geus 2013, 411 blz.
David Vann, Goat Mountain, Bezige Bij 2013, 224 blz.
Om dit nummer te bestellen, klik hier