29e jaargang nr. 1 (sept. 2014)
thema: Geloof in de publieke ruimte
H. en T.M. Howarth
Kerk voor het algemeen welzijn
Een indruk vanuit Engeland
In Engeland is religie momenteel regelmatig in het nieuws. Of het nu gaat om de Islamitische Staat in Irak, de vervolging van christenen, de vrouwelijke bisschoppen, de mening van de kerk over het homohuwelijk of de parlementaire discussie over rituele slachting, het is duidelijk dat religie en geloof niet privé zijn. Religieuze zaken zijn regelmatig voorpaginanieuws. We leven zeker niet in een postreligieuze samenleving.
De census (volkstellling) die nog elke tien jaar in Engeland plaats vindt, bevestigt dit. De census van 2011 gaf aan dat 25% van Engeland zich niet-religieus noemt. Op zich is dat een achteruitgang in vergelijking met de 15% niet-religieuzen in 2001. Interessant is dat van de niet-religieuzen toch het grootste deel gelooft in zaken als gebed, leven na de dood en engelen - het zogenaamde ‘geloof van de ongelovigen’, zodat uiteindelijk maar 9% echt niet-religieus is of niet-spiritueel. Natuurlijk moeten dergelijke cijfers altijd met een korreltje zout genomen worden, omdat niet alles in een enquête gezegd wordt en een enquête de diversiteit en de kracht van religieuze gevoelens niet aangeeft. De toename van de islamitische bevolking in Engeland is procentueel gezien gering, van 3% naar bijna 5%, maar heeft grote invloed op politiek en samenleving, niet in het minst omdat de islam grote globale belangen en spanningen met zich meebrengt. Voor veel moslims is religie automatisch politiek van aard waardoor hun geloof krachtig aanwezig is in de maatschappij. De huidige politieke spanningen hebben een sterke religieuze dimensie, met name in het Midden-Oosten, en zorgen ervoor dat het religieuze bewustzijn van iedereen toeneemt. Meer dan ooit hebben mensen een mening over religieuze kwesties; sociale media als Facebook en Twitter werken daar natuurlijk aan mee. In de sociale media lijkt er een groeiende waardering te zijn voor het ‘zeggen wat je denkt’. Of het nu wenselijk is of niet, het lijkt onvermijdelijk dat religie in de sociale media en de krant komt en ook de nationale politiek beïnvloedt.
Postchristelijk?
Engeland is dus niet postreligieus, maar dan toch zeker wel postchristelijk? Dezelfde census van 2011 geeft inderdaad aan dat het percentage van de bevolking dat zichzelf christelijk noemt in tien jaar gedaald is van 72% naar 59%. Het kerkbezoek ligt veel lager. Twee verschillende verhalen doen de ronde over de Church of England. Enerzijds het verhaal dat de kerk min of meer ten dode staat opgeschreven: achteruitgang van kerkbezoek, ledenbestand en relevantie. Anderzijds wordt er verteld - en het wordt zelfs bevestigd door publieke uitspraken van minister-president David Cameron - dat de kerk een grote impact heeft op de maatschappij. Een paar maanden geleden noemde hij Groot-Brittannië een ‘Christian country’. Onderzoeken hebben uitgewezen dat kerken en christenen een grote bijdrage leveren aan het sociale en economische welzijn van mensen, vooral op plaatselijk niveau. De historische achtergrond hiervan is dat de Church of England het ‘parish system’ kent: het land is verdeeld in parochies, 13.000 in totaal. De theologie van de plaatselijke gemeente is dat je er bent voor de wijk, voor christenen en niet-christenen. Aartsbisschop William Temple zei: “The Church is the only society on earth that exists for the benefit of non-members”. Zelfs als minderheid zijn christenen geroepen om de vrede en het welzijn van de stad of het land te zoeken waar God ons geplaatst heeft (Jer. 29:7). Sinds de economische recessie van de laatste jaren is het duidelijk dat de regering de mensen nodig heeft. De term ‘big society’, door Cameron gelanceerd als het regeringsproject waarmee de mensen meer naar elkaar gaan omzien in plaats van afhankelijk te zijn van regeringshulp, is volgens hem door Jezus zelf uitgevonden! De waardering van de regering voor de kerk en voor andere geloofsgroepen wordt ook tastbaar in het toekennen van (relatief kleine) subsidies en het creëren van partnerschappen. Twee verhalen dus: de kerk gaat z’n ondergang tegemoet, maar ook: de kerk is een gewaardeerde en noodzakelijke partner in de samenleving.
Rol van de kerk
De kerk in Engeland was altijd de voornaamste religieuze gesprekspartner op het publieke terrein, maar weet zich nu een van de velen. Terwijl het dertig jaar geleden nog een vraag kon zijn voor de kerk of het publieke terrein betreden zou moeten worden - zendingstheoloog Lesslie Newbigin noemde dat terrein de ‘market place’, citerend uit Handelingen 17:17 - is nu de vraag: hoe en met wie gaan we het gesprek aan? Met zoveel verschillende religieuze groeperingen wordt onderling gesprek extra belangrijk. Christenen en kerken zijn uitermate goed toegerust om te luisteren en om relaties te leggen. Dit kost geen geld en legt de fundering voor het kritische bevragen. Zeggen we als kerk en als christenen gewoon wat we denken in het openbaar of proberen we ook echt kennis te nemen van wat anderen geloven? We kunnen elkaar niet meer eenvoudig veroordelen. Voorbeelden daarvan zijn de kwestie of moslimvrouwen wel of niet gesluierd mogen zijn in het openbaar, de vraag of christelijke hoteleigenaars een kamer mogen weigeren aan een homostel, het probleem dat islamitische scholen terrein zijn voor het implementeren van fundamentalistische praktijken en leerstellingen, de vraag of christelijke dokters mogen bidden voor hun patiënten en de kwestie of joden hun vlees ritueel mogen slachten. Kunnen we als kerk laten zien hoe we een goed gesprek voeren over moeilijke kwesties? Rowan Williams heeft het niet alleen over een diepgaande dialoog maar ook over de ‘quality of disagreement’. Zo’n dialoog is een diepchristelijke ervaring, maar ook een riskante onderneming, want we kunnen niet alles weten en begrijpen. Williams boek Faith in the Public Square is hopelijk in het Nederlands wat makkelijker te lezen dan in het Engels. Wij hebben bij het lezen nog het voordeel Rowan Williams aan het werk en in gesprek gezien te hebben. Als aartsbisschop heeft hij een diepgaande en blijvende bijdrage geleverd aan ‘inter faith relations’ in Engeland.
Kerk in de publieke ruimte
Is het een optie voor de kerk om de publieke ruimte niet te betreden? In Engeland is dat voor de Church of England geen optie. De kerk wordt gerepresenteerd in de regering. De koningin is het hoofd van de kerk. De Church of England is de ‘established church’ met alle voor- en nadelen. Het Evangelie zelf dwingt de kerk om aanwezig te zijn in de samenleving. De huidige aartsbisschop van Canterbury Justin Welby zegt: christenen zijn geroepen “to be like Christ in a troubled world”. Christelijke aanwezigheid kan niet beperkt blijven tot alleen prediking en gebed, maar moet ook uitdrukking vinden in de harde werkelijkheid: omzien naar mensen en profetische stemverheffing. De kerk kan kritisch zijn naar de politiek omdat zij een stem heeft. In Engeland is dat voornamelijk historisch bepaald. Het behouden van die stem zal echter vergen dat er gebouwd wordt aan relaties, dat de theologie duidelijk is en dat de plaatselijke gemeentes onverwijld en met zelfvertrouwen doorgaan met het werk van transformatie waar zij zich door Christus toe geroepen weten. Daarin gaat het meer om ‘de liefde van Christus die ons dringt’ (2 Kor. 5:14) dan om de invloed die we uitoefenen of de status die erbij komt kijken.
Rol van plaatstelijke gemeentes
Volgens onderzoek heeft het afgelopen jaar zo’n 50% van de Engelse volwassen bevolking gebruik gemaakt van activiteiten of projecten van een plaatselijke christelijke gemeente, kerkdiensten niet meegerekend. Daardoor heeft de kerk een positieve invloed kunnen uitoefenen op het leven van mensen. De ruime meerderheid van plaatselijke gemeentes bereikt meer mensen door de week dan op zondag. Het betreft met name projecten als voedselbank, lunch clubs, jeugdwerk en cursussen voor werkelozen, blijkt uit het rapport Good Neighbours van het Church Urban Fund, een christelijke organisatie die zich ten doel stelt armoede in Engeland te bestrijden. Dergelijke activiteiten zijn gemotiveerd door de opdracht van Christus om je naaste lief te hebben. Alhoewel het te betwijfelen valt of de plaatselijke gemeentes voor een grote sociale verandering zullen zorgen, zijn de kerken wel profetisch aan het werk en tonen ze tekenen van het Koninkrijk. De kerken ervaren met name een roeping om te zien naar hen die leven in de marge van de samenleving. Dit vindt uitdrukking in plaatselijk gemeentewerk, maar ook op nationaal niveau: de bisschop van Leeds, Nick Baines, schreef onlangs een brief naar de regering met het pleidooi vluchtelingen uit Irak toe te laten - dit was voorpaginanieuws. Andere bisschoppen verenigden zich wat langer geleden om op te roepen tot compassie in de bezuinigingsmaatregelen van de regering. Het samenspel tussen nationale uitspraken en plaatselijk gemeentewerk waarborgt geloofwaardigheid.
Impressie vanuit Peckham (Zuid-London)
Zondagochtend. We lopen naar onze wijkgemeente. Vanuit menig gebouw klinkt het geluid van zang en gebed, in verschillende, met name Afrikaanse talen. Mensen in kleurige kleding, met bijbels in de hand, begeven zich naar zo’n honderd verschillende christelijke gemeentes die bij elkaar komen in ons deel van London. Wij gaan naar All Saints, een levendige Anglicaanse gemeente in het hart van Peckham. Onze kinderen vertrekken vandaag naar een Soul Survivor-kamp waar ze met duizenden andere jongeren een week zullen kamperen. Aan het begin van de dienst wordt er gebeden voor de jongeren. Tijdens de dienst wordt er gecollecteerd, er kan ook eten voor de voedselbank naar voren gebracht worden. De preek gaat over gebed, met name over ‘Uw Koninkrijk kome’ in een wereld die momenteel verscheurd wordt door geweld.
Doordeweeks gebeurt er ook van alles in All Saints: jeugdwerk, kinderwerk, pastoraal werk (al dan niet door ‘street pastors’), voedselbank, kredietbank, gebedsgroepen enzovoort. Voordat u denkt dat dit een ideale gemeente is: er zijn ook pijnlijke discussies over homoseksualiteit, hermeneutiek, Israël en Palestijnen, de eredienst, gesprek met moslims enzovoort. De jongeren die zo vrolijk met elkaar naar Soul Survivor gaan, hebben te maken met enorm veel druk vanuit de seculiere jeugdcultuur. Als kerkgemeenschap kunnen we elkaar in liefde bevragen en bevechten zodat we een sterkere gesprekspartner zijn voor de wereld om ons heen in de moeilijke gesprekken die daar gevoerd worden. Of het nu in Peckham is - vanwege de Afrikaanse immigranten een overwegend christelijk deel van Londen - of de (volgens de census) meest geseculariseerde stad Norwich: de kerk mag blijven geloven en laten zien dat haar kracht geworteld is in Christus zelf, die gekomen is om iedereen ‘leven te geven in al zijn volheid’ (Johannes 10:10).
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van het onderzoek van Theos Think Tank en Church Urban Fund te vinden op www.theosthinktank.co.uk en www.cuf.org.uk.
Revd Henriette Howarth-de Greef is theoloog en predikant in de Church of England. Ze werkt momenteel in All Saints Church in Peckham, Zuid-London. Mail:
Dr. Toby Howarth is Secretary for Inter Religious Affairs to the Archbishop of Canterbury & National Inter Religious Affairs Adviser binnen de Church of England.
Om dit nummer te bestellen, klik hier