29e jaargang nr. 1 (sept. 2014)
thema: Geloof in de publieke ruimte
J.B. Alblas
Kerk en Kirche
Geloof en kerk in Duitsland
Nederland en Duitsland lijken cultureel erg op elkaar, maar de rol van kerk en geloof in de publieke ruimte is verschillend. In vergelijking met Nederland merk ik in Berlijn veel meer van de kerk, maar hoor ik minder over geloven. Hoewel ook de Duitse samenleving geseculariseerd is, heeft het instituut kerk een voorname positie. Is dat een zegen of een vloek?
Als voorbereiding op dit artikel heb ik geprobeerd te registreren wanneer ik iets merk van een kerk in het dagelijks leven.Dat is alleen maar mijn ervaring in Berlijn. Berlijn is anders dan München, en München is weer anders dan Keulen. Ook is de ene kerk de andere niet. Ik richt mij op wat ik merk van de grote kerken, de Evangelische Kirche en de Rooms-Katholieke Kerk. Behalve deze kerken zijn er ook zogenaamde Freikirchen. Dit zijn kerkelijke gemeenschappen die vaak afgescheiden zijn van de Evangelische Kirche. Ze zijn organisatorisch zelfstandig en veel kleiner.
De kerken zijn actief. Je komt ze dus vaak tegen, als je erop let.Deze aanwezigheid wordt door de meesteDuitserspositief gewaardeerd.In mijn beleving is het respect voor de kerk in Duitsland veel groter. In Nederland is de kerk vaak iets curieus geworden, hier niet.De theologischefaculteit heeft bijvoorbeeld een mooi gebouw pal naast de Berliner Dom. Een theologiestudent vertelde mij ooit dat hij altijd nog de politiek in kan als hij geen dominee wil worden,omdat theologenerg gerespecteerdworden. Onlangs was er in het Duitse Historische Museum een tentoonstelling over de pastorie in de protestantse kerk: Leben nach Luther.
Maatschappelijk instituut
De kerken hebben hun plek in de (kwaliteits)mediavan Duitsland.Een voorbeeld is de radiozender Einslive. Dit is een populaire publieke zender voor jongeren in Nordrhein Westfalen (het grootste Bundesland).Het is een publieke zender, maar zonder omroepen zoals in Nederland.Iedere week is er de rubriek Kirche in Einslive. In deze rubriek houdt een dominee een preekjevan ongeveer twee tot drie minuten. De inhoud is meestal algemeen geformuleerd en pastoraal.Op www.kirche-im-wdr.deis de aanwezigheid van de kerk in de WDR goed te zien.Bij andere media is het vergelijkbaar.Rondom Kerst bieden allerlei media een platform aan kerkelijke figuren om een boodschap te geven.Bisschop Dröge was gastcolumnist in de TAZ, de meest linkse grote krantvan Duitsland.Gerenommeerde media maken gebruik van het protestants persbureau Evangelischer Pressedienst.
De naam van de kerk is verbonden aan talloze bejaardentehuizen, verzorgingstehuizen en ziekenhuizen. De diaconale tak van de kerk is in Berlijn nadrukkelijk aanwezig.Vanuit de diaconie werd eronlangseen reclamecampagne gevoerd, vooral in bushokjes en op reclameborden. Op depostersstond:'ich glaube, kein Lebensabend sollte dunkel sein.'Deze actievan de diaconale organisatie van de Evangelische Kirchebracht de zorg voor ouderen onder de aandacht.Er is een groot kerkelijk bureau dat bemiddelt tussen organisaties die vrijwilligers zoeken en mensen die graag vrijwilligerswerk willen doen.Vanuit de kerken wordt onder andere ook vrijwillige juridische ondersteuning aan daklozen en professionele psychologische zorg voor studenten georganiseerd.Bij veel stichtingen of organisaties die zich inzetten voor het algemeen welzijn, is een link met een kerk aanwezig.
Rol in opvoeding
Bijde opvoeding van kinderen speelt de kerk een grote rol. Dopen is erg belangrijk. In de gemeente die ik bezoek, worden iedere twee weken drie of meer kinderen gedoopt.Ook de confirmatie is een belangrijk moment bij het volwassen worden. Dit geldt niet alleen voor gezinnen die vaak naar de kerk gaan.Ook als je nooit in de kerk te vinden bent, is het gebruikelijk om naar de confirmatieles te gaan. Voorde confirmatie (rond het veertiende levensjaar)wordtde hele familieuitgenodigd, inclusief ooms en tantes, neven en nichten. De familie komt dan ook van ver naar de kerkdienst. Een werkgever is verplicht hiervoor een extra dag vakantie te geven, zoals voor een huwelijksjubileum.
In de politiek is de kerk niet ver weg. De president, Joachim Gauck, was predikant in de DDR. Merkel is de dochter van een predikant en haar partij is al jaren de grootste partij.Dekerk is niet alleen te vinden bij het CDU/CSU. Een van de lijsttrekkers van de Groenen, Katrin Goering-Eckardt, deednaast haar politieke activiteitenveel werk in de Evangelische Kirche. Op het moment van haar verkiezing was ze zelfs voorzitter van de synode. Ze was drie jaar daarvoor verkozen boven een voormalig minister-president van Bayern. Andersom is in de kerk de politiek ook niet ver weg. Ieder jaar op de Kirchentag worden vele politieke thema's besproken.In de kerkkomenthema's zoals kernenergie en vluchtelingen regelmatigaande orde. Een predikant vertelde mij dat de aanduidingen 'links' en 'rechts' in de kerk vaak politiek begrepen worden.
Kerkbelasting
De kerk is het sterkst aanwezig als ik mijn loonstrook krijg. Daar staat een bedrag aan Kirchensteuer op. Omdat ik bij mijn inschrijving heb aangegeven dat ik in een protestantse kerk gedoopt ben, houdt mijn werkgever de kerkbelasting in op mijn salaris. Het gaat om 9% van het bedrag dat ik betaal aan loonbelasting. Daarnaast wordt er over spaargeld kerkbelasting geheven. De kerken worden grotendeels gefinancierd door deze belasting. In Duitsland staan ongeveer 52 miljoen mensen ingeschreven als lid van een kerk. Dit bracht in 2012 5,2 miljard euro op voor de Rooms-katholieke Kerk en 4,6 miljard voor de Evangelische Kirche. De kerk heeft het heffen van de belasting uitbesteed aan de overheid. De belastingdienst int het geld voor de kerk.
Ongeveer de helft van de inkomsten van de Evangelische Kirche bestaat uit kerkbelasting. De andere helft komt uit subsidies, eigen bezit en vergoedingen voor andere diensten die de kerk verleend en nog eens 5% komt uit giften. De uitgaven bestaan vooral uit de loonkosten voor werknemers, het onderhoud van gebouwen en andere kerkelijke organisaties. De inkomsten uit de kerkbelasting worden dus voor de kerk zelf gebruikt, niet voor algemene maatschappelijke projecten. Mijn wijkgemeente heeft de middelen voor drie kerkgebouwen, een grote zaal en vier predikanten. In Nederland zou een gemeente met een vergelijkbaar aantal actieve leden moeite hebben met een fulltime predikant en een gebouw.
De kerkbelasting wordt soms ter discussie gesteld omdat de staat de kerk zou ondersteunen. De kerk wijst er zelf op dat het voor iedereen mogelijk is om zich uit te schrijven. De bevolking wil de kerk blijkbaar ondersteunen. De meerderheid van de Duitsers schrijft zich immers niet uit. De kerk is voor velen belangrijk bij dopen, trouwen en begraven en bij de opvoeding van de kinderen. Om op deze momenten gebruik te kunnen maken van de kerk, betaalt men kerkbelasting. Voor ieder lid van de kerk zijn de diensten die zij biedt gratis. De kerk is er als je haar nodig hebt.
De verschillen tussen de positie van de kerk in Duitsland en Nederland zijn vanuit verschillende achtergronden te verklaren. Natuurlijk speelt Luther mee als het gaat om de twee soorten belasting; een voor de staat en een voor de kerk. De Tweede Wereldoorlog heeft ook een belangrijke invloed. De publieke instituties zijn na de oorlog georganiseerd vanuit het idee dat deze een verantwoordelijkheid hebben. Dit geldt niet alleen voor de publieke media en de politiek, maar ook voor de kerk. De kerk is medeverantwoordelijk voor de waarden in de samenleving. Deze waarden worden verdedigd.
Secularisatie
Er is een andere kant. Bij de eerste dienst die ik hier in Berlijn bezocht, waren elf mensen van zeventig-plus, een predikant en een gezin met baby aanwezig. De ouderen kwamen vaker, maar het gezin was er alleen om het kind te laten dopen. Het percentage leden van de kerk dat actief betrokken is bij de zondagse diensten en bij de andere activiteiten van de kerk, is miniem. Bij de wijkgemeente die ik bezoek, staan meer dan tienduizend mensen ingeschreven, maar slechts een paar honderd komen wel eens. De inkomsten lopen terug. De gemeente is inmiddels gefuseerd met twee andere wijkgemeenten. Het aantal predikantsplaatsen zal langzaam afgebouwd gaan worden. Het kerkgebouw zelf heeft hard een restauratie nodig. De tuin om de kerk heen is afgesloten omdat er stenen van het dak kunnen vallen.
Ik heb niet de indruk dat mensen hier veel meer weten van het geloof en de kerk. Ook hier wordt in een museum bij een schilderij van een bijbelse voorstelling het verhaal uitgelegd zonder dat verteld wordt wat er interessant aan is. Ook hier hebben de meeste mensen geen idee wat er eigenlijk in een kerkdienst gebeurt en wat precies het verschil is tussen protestants en evangelisch. Het grote verschil tussen Nederland en Duitsland zit hem naar mijn ervaring niet in de mensen, maar in de kerk. Ook in Duitsland wordt het daarom steeds moeilijker voor de kerk. Als er geen kerkbelasting zou zijn, ben ik bang dat er heel erg weinig zou overblijven van de kerk.
Vloek of zegen?
De kerk is dus een maatschappelijk instituut gefinancierd uit algemene middelen. Dit is de manier waarop de kerk zichzelf ziet en zichzelf presenteert. Er wordt niet veel inhoudelijk over geloof of God gesproken. Als je iets merkt van de kerk, probeert ze niet te vertellen over Jezus of op te roepen tot bekering, maar probeert ze algemene christelijke waarden te stimuleren. De kerk benadrukt de verantwoordelijkheid die burgers voor elkaar hebben, roept op tot vrede en respect en brengt de zorg voor anderen onder de aandacht. Ze probeert niet alleen een rol te spelen voor de kleine groep actieve gelovigen, maar voor iedereen heeft ze iets bieden.
De kerk komt daarom soms wel erg politiek correct over op mij. De kerk is altijd deel van de gevestigde orde en kan zich niet presenteren als een contrastgemeenschap. Het overgrote deel is namelijk lid van de gemeenschap en de kerk probeert er voor de gehele samenleving te zijn. De omgang met vluchtelingen bijvoorbeeld is daarom lastig voor de kerk. Niet zo lang geleden waren er in Berlijn uitgeprocedeerde asielzoekers die zochten naar een onderdak. Het was voor de Evangelische Kirche niet mogelijk deze asielzoekers onderdak te bieden omdat het juridisch niet mogelijk was. Het is lastig om het Evangelie scherp te maken. De boodschap van God lijkt soms gereduceerd te worden tot een algemeen verhaal over verantwoordelijkheid waarvoor geen werkelijk commitment nodig is.
Aan de andere kantis de positie van de Duitse kerk een luxepositie. Secularisatie kan op een totaal andere manier doordacht worden. De vraag is niet op welke manier het clubje mensen kan overleven, maar op welke manier het Evangelie een rol kan spelen in de maatschappij. De laagdrempelige manier waarop mensen deel uit maken van de kerk, zorgt ervoor dat velen toch nog een beetje betrokken zijn bij God. De kerk heeft de tijd en de middelen om met de buitenwereld in verbinding te staan. Ik denk daarom dat de Duitse samenleving geen postchristelijke samenleving is die afscheid heeft genomen van het christelijk geloof. De bevolking is geseculariseerd, maar Duitsland niet. Dit is een verdienste van de Kirche.
Jan Bart Alblas MA is theoloog en woont en werkt in Berlijn.
Mail:
Om dit nummer te bestellen, klik hier