30e jaargang nr. 2 (november 2015)
thema: Echt geloof
P.L. de Jong
Kroniek
De PKN gaat nooit verloren
Begin dit jaar kwam ik voorbij het stadhuis in Middelburg. In de oude Vleeshal was een kunstwerk ingericht van Liesbeth Labeur met de titel ‘Nachthut in komkommerhof’. In de vele deprimerende analyses en krimpscenario’s van de hand van theologen, sociologen en journalisten zonder hoop was ik deze kwalificatie van de kerk en met name de Protestantse Kerk in Nederland nog niet tegen gekomen.
Om zo’n titel te bedenken moet je wel een kunstenaar zijn, maar ook vertrouwd met de Tale Kanaäns. Daarmee zit je bij Liesbeth Labeur goed. Afkomstig uit het Zeeuwse piëtistische refomilieu trok ze eerder aandacht met Brede en smalle weg. Dit kunstwerk waar ik nu voor sta, refereert direct aan Jesaja 1. Daar laat de profeet zich helemaal gaan in een eindeloos beklag over Jeruzalem en het ontrouwe volk van God, belegerd door vijanden. “Zij zijn een volk van boosdoeners…verdervende kinderen…ze hebben de HEERE verlaten…..de dochter van Sion is overgebleven als een nachthutje in een komkommerhof.” Volgens de profeet hebben het volk en de stad alle ellende aan zichzelf te danken, ook aan het geduld van God is een grens. Dan komen de oordelen.
Het kunstwerk heeft iets aangrijpends. Een hal vol leegte, een verlaagd plafond over heel de zaal, via ladders kun je een blik op de zolder slaan. Daar liggen restanten van bijbelteksten. Via de speakers is het geluid te horen van psalmgezang dat zo verdraaid is, dat je er niet veel meer van maken kunt. In een interview zegt de jonge kunstenares met zoveel woorden dat ook zij haar geloof inmiddels verloren heeft. Jammer, al denk ik dat zo’n mededeling nog niet het laatste woord richting God en kerk hoeft te zijn.
De vergelijking met het ‘nachthutje in het komkommerveld’ trof me. Zo’n hutje stond daar als schuilplaats, mocht het ineens keihard gaan regenen. Gaan we die kant op met de kerk? Is ze zo meteen niet meer dan een schuilplaats te midden van alle rumoer van de tijd? Zijn de jaren nu echt aangebroken waarin we het einde van de kerk als ‘volkskerk’ beleven?
Kerk2025
In een openhartig interview in Trouw liet scriba dr. Arjan Plaisier onlangs zich zo uit. Naar aanleiding van het door hem geschreven voorstel voor de synode van de PKN over een grondige organisatorisch update van de PKN, getiteld Kerk2025. Waar een Woord is, is een weg! Niet iedereen ervaart deze visie als een verdrietig verhaal. Een paar weken later begonnen vier jonge PKN dominees zelfs een handtekeningenactie om de synode een extra duw te geven het rapport van dr. Plaisier serieus te nemen en niet op de rem te gaan trappen. Zij zijn met hart en ziel dominee, begrijp ik, allesbehalve vrijzinnig, met God en Jezus hebben ze weinig moeite, maar ze zijn klaar met een kerkorganisatie waarin ze vele uren zitten te vergaderen. Geef ons de ruimte! De kerk moet meer beweging zijn dan instituut. Zoals de kerk nu draait is zij een kerk van voorbij, van gisteren, zeggen ze. De kerk van morgen is een netwerkgebeuren, ook aan een keukentafel kan kerk plaatsvinden. Ik aarzel even. Ook in een nachthutje in een komkommerveld?
Wisseling
De nieuwe bezinning over kerkzijn valt samen met het afscheid van veel predikanten en theologen die in de laatste decennia aan de PKN gezicht gaven. De zogenaamde babyboomgeneratie. Van hen neemt haast elke week wel iemand afscheid. Vlak voor de zomer beëindigden ook dr. Bert de Leede en dr. Wim Dekker hun actieve loopbaan als predikant in de PKN. Beide intens betrokken bij Kontekstueel vanaf de start. Begin oktober was het de beurt van prof. dr. Jan Hoek als hoogleraar in dienst van de Gereformdeerde Bond en de Protestantse Theologische Universiteit. Ook hij was lid van de redactie van Kontekstueel, zelfs twee keer, twee keer even. In het jubileumboek overigens onvindbaar. Met de generatie studenten waarmee ik (1947) indertijd begon in Utrecht gaat het nu snel. Sommigen stopten al eerder. Regelmatig hoor je ook: die of die is ziek. In september overleed in Huizen plotseling dr. Cees Geluk, net zeventig jaar. Zijn overlijden raakte ieder van ons heel diep. Net als het overlijden van prof.dr. Gerrit de Kruijff, al in 2013. Recent verscheen een prachtig boek met preekfragmenten uitgezocht door vrienden en leerlingen, getiteld Een goed woord. Uit de preken van Gerrit de Kruijff. Op het moment is er een transitie van dominees aan de gang: een nieuwe lichting komt naar voren, onbevangen, vrolijk, veel vrouwen ook, terwijl er een grote uitstroom is van een bepaald type dominee die – met de woorden van de jonge dominees – hoorde bij de kerk van gisteren. Het lijkt samen te vallen met een nieuw markeringspunt van de Protestantse Kerk. Na de fusie in 2004. Of is dit moment slechts de (voorlopige) afronding hiervan? Onderweg van volkskerk naar nachthut?
Wim Dekker en Bert de Leede
De redactie vroeg mij even stil te staan bij het afscheid van Wim Dekker en Bert de Leede. Voor beiden was meedoen in de redactie van Kontekstueel niet zomaar een stip op hun kerkelijke CV. Met het tijdschrift wilden we ons laten horen in de zoektocht van de kerken naar geloofwaardig kerkzijn en een verkondiging van het evangelie waarin de tekst van de bijbel dicht bij de context van de hoorders zou komen. Met een missionaire drive de kerk(en) van binnen uit te vernieuwen. Alle modalitaire loopgraven voorbij. In die jaren bepaalde dr. H. Berkhof lange tijd het beeld. Hij zag het midden van de Nederlandse Hervormde Kerk innerlijk het evangelie los laten, niet opgewassen tegen de harde wind van de secularisatie en wat hij later noemde de Godsverduistering. Aan de kant van de Gereformeerde Bond had men daar nog weinig antenne voor. Men leefde nog van eigen gereformeerd gelijk. In een beroemd geworden gesprek met ds. G. Boer, voorzitter van de Bond, was Berkhof eigenlijk na vier rondjes al uitgepraat. De beweging rond ‘Het getuigenis’ vond hij oppervlakkig, de nood der kerk was niet goed gepeild en wat men aanreikte als oplossing gedateerd. Hoe kun je met de bijbel acteren in een sfeer waarin een heel ander wereldbeeld zich aan iedereen aan het opdringen is en de individualisering nergens meer te stuiten?
In dit klimaat werden de mannen (!) die nu alom afscheid nemen, predikant. Wij – van Kontekstueel - voelden ons aan alle kanten uitgedaagd. Wij voelden geen roeping voor een burgerlijk correct dorp, inclusief mooie pastorie. ‘Een fijne gemeente’, zo heette dat toen. We wilden een kerk die zou opstaan, open staan, opleven.
Wim Dekker werd predikant in het Groningse Sebaldeburen en Bert de Leede in het Friese Twijzelerheide. Een beetje los van alle Bondsdruk en dwang, want echte bonders waren ze wel. En zouden ze ook blijven. In 1986 begonnen we met Kontekstueel. We stelden een shortlist op met actiepunten. Onder andere een gereformeerde hermeneutiek om de bijbel in onze tijd te kunnen vertolken, de Heilige Geest en zijn werk, het samenopwegproces en zo waren er nog een rij punten. In 1988 werd De Leede stafwerker bij de IZB in Amersfoort, Wim Dekker was al jaren bestuurslid. Samen met ds. Cees Geluk, directeur van de HGJB (en drs.L. van Driel) werd in 1990 een open brief rondgestuurd naar alle kerkenraden aan de rechterkant van de Nederlandse Hervormde Kerk, gevolgd door een actieboek eveneens getiteld Open Boek. De IZB als klokkenluider. In 1994 werd De Leede rector van het Theologisch Seminarium Hydepark. In 2001 promoveerde hij op een studie over christen-zijn en modern mens-zijn bij Hans Küng. Tot zijn afscheid hield de persoon en de rol van de predikant hem bezig.
Dr. Wim Dekker (Sebaldeburen, Loenen aan de Vecht, Delfshaven, Wezep) werd in 1998 staflid bij de IZB. In die functie kon hij zich alle dagen bezig houden met de vragen die hem al vanaf zijn gymnasiumtijd geen rust meer gunden: de ontkerkelijking, de ontgeloving en de instorting van de christelijke traditie in Europa. Het eindigde in een proefschrift in 2011 Afwezigheid van God. Een onderzoek naar antwoorden van W. Pannenberg, K.H. Miskotte en A. Houtepen. Praktisch zat hij ook niet stil. Als IZB-functionaris was hij een van de initiatiefnemers van Areopagus, centrum voor contextuele en missionaire verkondiging. Dekker schreef talloze artikelen, bijdragen in bundels, boeken, redigeerde enkele studies over missionaire thema’s, was en is op veel kerkelijke vergaderingen een gevraagd spreker en preker. Het meest indruk maakte hij met zijn boek Marginaal en missionair. Kleine theologie voor een krimpende kerk (2011) In dat boek zette hij uiteen wat volgens hem de achtergrond is van de huidige crisis en terugloop van de PKN. Want je kunt wel vrolijk naar voren willen kijken als kerk zoals de nieuwe generatie dominees, - maar zijn vraag is: is dat niet erg naïef, als je je geen rekenschap ervan wilt geven, waarom de kerk zo geworden is en nu hard onderweg is richting een nachthutje in een komkommerhof? Zoiets gebeurt niet zomaar! Zie Jesaja en andere profeten. Het boek werd een bestseller. Het voelde ook als een tijdrede, als een ontdekkende preek van een zware en ook wel wat zwaarmoedige dominee, die – zo weet ik uit mijn jeugd – altijd gelijk hebben en je in een shock achterlaten: hulpeloos maar schuldig. Heel anders dus als de jonge dominees van de laatste jaren en die van de handtekeningenactie, die niet achterom willen kijken maar juist in deze tijd van afbraak en terugloop positief God blijven ervaren en verkondigen. En ook deze tijd ervaren als tijd en gelegenheid van God. In zijn laatste boek Tegendraads en bij de tijd. Verder in het spoor van Bonhoeffer (2015) legt Dekker nog eens uit hoe hij erin staat. Met Bonhoeffer hebben we de belangrijkste draad in handen als kerk richting 2025. Intussen is het thema discipelschap geworden. Met discipelschap zet je christelijk geloof anders neer. Uitdagender, actiever, meer eigen keuze, moderner. Meer 2025.
Afscheid
Bert de Leede nam afscheid met een debatmiddag in Amsterdam. Met veel bekende theologen, politici, journalisten. Een soort ‘De kerk draait door’ aan drie gesprekstafels. Thema: De predikant: apostel en non-conformist. De dominee 2.0 zal het zwaar krijgen, zo begrepen we. Als apostel moet hij zich meer buiten de kerk gaan bewegen en het gesprek aangaan met de samenleving. Apostel lijkt een nieuwe competentie van de predikant te moeten worden. Ook in Kerk2025 valt dat woord als typering van een dominee die zich buiten zijn kerk waagt, in tegenstelling tot de burgerlijke Gremdaatdominees met verwarming, pensioen en vrome praatjes. Met huisartsen werden we gelukkig niet meer vergeleken, wel met kunstenaars.
Voor het afscheid van Wim Dekker moesten we maar liefst drie avonden noteren. In april presenteerde de IZB zijn boek over Bonhoeffer. Vervolgens vond er een surprisesymposium plaats in Ermelo waarbij hem de feestbundel Ankerplaatsen. Waar geloven houvast vindt werd aangeboden. De afscheidsdienst vond plaats in Nijkerk. Na de dienst deed de burgemeester zijn ambtsketen om en verleende hem een koninklijke onderscheiding. Ook als redactie waren we natuurlijk heel trots.
Einde volkskerk
In het synodale rapport Kerk2025 komt ook de predikant ter sprake. In deel twee, waarin de organisatie van de PKN op de schop wordt genomen als een veel te ruime jas die om je heen slobbert en je hindert in je drive als predikant en je verlangen om aantrekkelijk kerk te zijn. De notitie van dr. Plaisier ademt nergens paniek of de verslagenheid van een nachthutje in een komkommerhof, al werd het rapport wel meteen zo geframed. “Niet ideologisch vergezicht, maar sociologische realiteit is nu uitgangspunt van kerkelijk beleid”, vatte Trouw een en ander samen. Einde kerk in zicht dus. In elk geval einde volkskerk en einde predikanten – de babyboomgeneratie - die daarin veertig jaar hun best deden. Het woord volkskerk zullen we inderdaad wel los moeten laten. Maar niet de gedachte dat de Catholica qualitate qua altijd volkskerk is, hoe klein ook soms in omvang. Met het woord klein is in de bijbel op zich ook niets mis. “Schoon klein, hij mocht regeren!” Of moet de PKN een soort Nederlands Gereformeerde Kerk worden? Een netwerk-kerk, een kerk aan de keukentafel? Alles kan natuurlijk. Christus zelf sprak over twee of drie in mijn naam. Maar de ervaring leert, dat een kerk aan een keukentafel snel in sektarisch vaarwater belandt en voor het gevoel van de samenleving niet veel meer is dan een nachthutje in een komkommerhof.
Men moet ook nooit te vroeg de volkskerk afschrijven. Er is nog een bible belt. En elke kerk op een dorp kan ook een kerk voor een dorp zijn. In de jaren tachtig gingen er in Rotterdam vele kerken dicht. De beleidmakers geloofden alleen nog in een keukentafelkerk: alle traditionele kerken zouden verdwijnen, heel de randstad een grote seculiere witte plek worden. In de vorm van een low profile gehouden Oude Wijkenpastoraat zou nog wat nagloeipastoraat verricht worden. Het is heel anders gelopen. Ja, er gingen veel kerken voor goed dicht. In heel de randstad. Het kerkelijk plaatje veranderde ingrijpend. Maar uit het niets stond een nieuwe kerk op. Van veelal jonge mensen. Hun elan is overal merkbaar. Alleen maar wat nagloeien?
De PKN gaat nooit verloren
Aan de vorming van predikanten hebben dr. Bert de Leede en dr. Wim Dekker veel energie besteed. Als synodelid maakte ik een paar keer mee, dat De Leede een concept voor een dominee 2.0 verdedigde. Soms zei hij bezwerend: `Er komen minder dominees, maar wel betere!’ Maar de kerk is minder maakbaar dan beleidmakers erg in hebben. Wim Dekker heeft met zijn cursussen missionaire prediking veel predikanten geleerd actueel te preken. Anders dan De Leede was hij zelden optimistisch. Maar misschien hoorde dat bij de predikanten die nu terugtreden: aan de ene kant groot geloof in missionaire gemeenteopbouwachtige plannen alsof de Geest te organiseren is. Aan de andere kant de somberte van een zeker nachthutjesyndroom.
De dominees van de handtekeningenactie lijken weinig last te hebben van deze somberte. Zij staan vrolijk in hun ambt en hun gemeente. Niets nachthutje in een komkommerveld. Ze zijn een en al motivatie juist in deze tijd met ‘een goed woord’, dat is het evangelie, de kerk te dienen. Mijn zegen hebben ze.
Ds. Piet de Jong is predikant (PKN) te Wijk bij Duurstede en redacteur bij Kontekstueel. Mailadres:
M. van Campen en P.J. Vergunst (red.), Jan Hoek. Theoloog tussen preekstoel en leerstoel, Zoetermeer 2015
Wim Dekker, Tegendraads en bij de tijd, Zoetermeer 2015
W.M. Dekker (e.a. red.), Ankerplaatsen. Waar geloven houvast vindt, Zoetermeer 2015
Udo Doedens en Jilles de Klerk (red.), Een goed woord. Uit de preken van Gerrit de Kruijff, Zoetermeer 2015
Het boek van dr. Bert de Leede en dr. Ciska Stark verschijnt in december