31e jaargang nr. 3 (jan. 2017)

thema: Het is begonnen met Luther. 500 jaar Reformatie

H. Howarth-De Greef
Het woord als bevrijding
Het woord van God laat zich niet gevangen zetten. 2 Timotheüs 2:9 (NBV)
Het woord van God is niet geboeid. 2 Timotheüs 2:9 (NBG)

Toen ik in 1985 in Utrecht theologie ging studeren, kreeg ik van mijn vader een Grieks Nieuwe Testament. Voorin had hij de tekst geschreven: ‘het woord van God is niet geboeid’, in het Grieks en het Nederlands. Het is een mooie tekst, met een diepe reformatorische betekenis. Luther heeft geen commentaar op Timotheüs geschreven. Hij hechtte wel grote waarde aan deze tekst.

Nadat hij in 1521 tijdens de rijksdag in Worms geweigerd had te herroepen wat hij gepubliceerd had, schreef hij een brief aan Keizer Karel V. Daarin benadrukte hij dat het woord van God vrij en ongebonden is (2 Tim. 2:9) en niet onderworpen is aan vorsten of concilies. Omdat hij niet herriep wat hij gepubliceerd had, werd hij in de lijn van de Rijksdag van Worms geëxcommuniceerd door Paus Leo X . Hij verbleef maandenlang ‘in gevangenschap’ op de Wartburg. Het belemmerde hem niet om te werken aan de verspreiding van het woord van God.

Paulus zit gevangen in Rome terwijl hij zijn brief schrijft aan de jonge Timotheüs. Paulus zelf noemt zich een apostel en een dienaar van Christus Jezus. Hij beschouwt het als een voorrecht Christus te mogen dienen en zelfs in zijn lijden te mogen delen. Hij vraagt Timotheüs zich te wijden aan het onderricht uit de Schrift en zich niet te schamen voor het woord, maar het met vreugde en kracht te verkondigen, zelfs als dat zou betekenen dat hij moest lijden. Paulus wijst op zijn eigen gevangenschap: hij is in boeien, hij zit gevangen vanwege het evangelie. Maar, bemoedigt hij Timotheüs, het woord van God laat zich niet gevangen zetten.

Luther zat ook gevangen toen hij op de Wartburg aan zijn Duitse bijbelvertaling werkte. Hij had toen hij nog heel jong was al liefde voor de bijbel, maar kende alleen kleine delen ervan in het Latijn. Toen hij het Augustijner klooster binnenging en monnik werd kreeg hij een Latijnse bijbel, met de opdracht ‘het woord van God ijverig te lezen, aandachtig te horen en naarstig te bestuderen'. Hij heeft dat altijd grondig gedaan, vooral vanaf 1512 toen hij professor werd aan de universiteit van Wittenberg. Hij had een grote passie om de bijbel te bevrijden van de leer van de kerk en beschikbaar te maken voor het volk. De Heilige Geest zou mensen helpen om de bijbel te begrijpen, de kerk had geen monopolie op de bijbel en haar uitleg. Het ging Luther in alles om het woord van God. Daar wijdde hij zijn leven aan.

En wat is onze eigen situatie? Er zal wel geen enkele lezer in een gevangenis verblijven. In het Westen is binnen en buiten de kerk meer vrijheid dan ooit om ons geloof te beleven, te uiten en te delen. Het zijn onze broeders en zusters in landen waar de kerk vervolgd wordt, die zich vooral kunnen identificeren met de gevangen Paulus en Luther. Maar toch, iedereen is waar dan ook beperkt en loopt het gevaar geestelijk gevangen te zitten in ideologieën en praktijken. De secularisatie kan ons ook in zijn greep hebben en neerslachtig maken. Maar het woord van God is altijd groter, krachtiger en vrijer dan de mens.

In de vroege kerk was de kracht van het woord niet tegen te houden, ook al zat Paulus zelf gevangen. De groei van de kerk als gevolg van de verkondiging van het evangelie was enorm. Het evangelie duidt Paulus aan als het woord van God, omdat het van God afkomstig is. Paulus benadrukt in al zijn brieven de bevrijdende kracht van Christus zelf. Christus gestorven, begraven en opgestaan, dat is het evangelie, dat is het woord.

Voor Luther ging het ook om het evangelie. Hij benadrukte voortdurend dat de hele Schrift op Christus gericht is. Voor hem was het alsof de hele bijbel door Paulus geschreven was. Calvijn heeft meer waardering voor het eigen karakter van het Oude Testament getoond. De ontdekking van het bevrijdende verhaal van het sterven en opstaan van Christus en de waarheid dat wij gerechtvaardigd zijn in hem, bracht Luther grote vrijheid en vrijmoedigheid.

Het woord van God is niet het boek dat we van kaft tot kaft in handen hebben. Luther had het vaak over de viva vox om de kracht van het woord te benadrukken. Het is God die spreekt. Hij nodigt ons uit om Hemzelf te horen spreken en om in Christus de levende God te ontmoeten. Deze ontmoeting wordt bewerkt door de Heilige Geest die ons helpt om de bijbel te begrijpen en toe te passen.

Het woord van God heeft door de eeuwen heen mensen vrijgemaakt. Luther had die vrijheid zelf ervaren. Hij verlangde dat de mensen bevrijd zouden worden van onderdrukkende leer en praktijken van de kerk in zijn tijd. De geschiedenis leert ons dat dezelfde bijbel in handen van mensen tot vrijheid of onderdrukking kan leiden. Hoe kunnen we God zelf aan het woord laten? Luther streefde daar voortdurend naar. Zijn grootste bijdrage was de bijbelvertaling en de uitleg van het woord. Hij werd in zijn missie sterk geholpen door de uitvinding van de boekdrukkunst.

Wat een enorme uitdaging en roeping is het voor de kerk om de bijbel op zo’n manier te ‘vertalen’ en uit te leggen dat mensen dat ervaren als een bevrijding, vooral de jongere generatie. Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst in de tijd van Luther tot de revolutionaire ontwikkeling van het internet in onze tijd, is er veel veranderd in de wereld en de media die we tot onze beschikking hebben.

Jezus las in de synagoge uit de profeet Jesaja en paste het volgende op zichzelf toe. ‘De Geest van de Here rust op mij, want hij heeft mij gezalfd. Om aan armen het goede nieuws te brengen heeft hij mij gezonden. Om aan gevangenen hun vrijlating bekend te maken en aan blinden het herstel van hun zicht, om onderdrukten hun vrijheid te geven, om een genadejaar van de Heer uit te roepen.’ (Luk. 4:18) Jezus las niet alleen, maar leefde ook deze woorden. Hij bracht vrijheid en herstel. Dat is de roeping van de kerk, om het woord niet alleen te lezen en te verkondigen maar ook te leven.

Aan het begin van het Lutherjaar was er op 31 oktober in de Lutherse kathedraal in het Zweedse Lund een bijzondere samenkomst van de Rooms-Katholieke Kerk en de Lutherse Wereldfederatie. Paus Franciscus zei in zijn preek: ‘Met dankbaarheid erkennen we dat de Reformatie geholpen heeft de Heilige Schrift weer centraal te stellen in het leven van de kerk.’ Hij sprak zijn hoop uit dat we met elkaar in Christus, in een gezamenlijk luisteren naar de Schrift kunnen werken aan verzoening en eenheid.

Misschien is de mooiste manier om het Lutherjaar te vieren dat we met andere kerkgenootschappen zoeken naar samenwerking in het brengen van vrede, vrijheid en gerechtigheid in een gebroken wereld.

Revd Henriette Howarth-de Greef is predikante in de Anglicaanse kerk te Bradford (UK). Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.