31e jaargang nr. 4 (maart 2017)
thema: Liturgie als oefening voor het leven

A. Markus en M.J. Ouwerkerk-Louter
Steek de discussie eens anders in!

Met de liturgie begeven we ons op heilige grond. In de liturgie naderen wij tot God. We zoeken Hem, vereren Hem. We komen voor een woord van Hem. De liturgie als plaats waar ‘het Heilige gebeurt’. Helaas komt het met regelmaat voor dat we met de liturgie om heel andere reden op heilige grond komen. De liturgie is namelijk ook de plek van onze heilige huisjes.

Vurig kunnen sommigen pleiten voor veranderingen, terwijl anderen even vurig verdedigen dat het vooral zo moet blijven als het is. Voor de laatste groep is de liturgie iets van een huis, waarin je al jaren woont en God kunt ontmoeten en je bent bang dat veranderingen zullen maken dat je je niet meer thuis voelt in je eigen huis. Voor de eerste groep is de liturgie eerder een museum vol eerbiedwaardige rituelen en woorden, waar zij zelf niet in kunnen wonen en waar ze het gevoel hebben dat ze hun geloof er niet in kunnen beleven. Daarbij komt dat in sommige delen van de kerk de liturgie ook nog functioneert als een identity marker, waarbij de angst is dat veranderingen een verandering van identiteit zullen inluiden. Tenslotte zijn er ook nog de musici die hun visie hebben en soms met veel passie verdedigen dat de ene soort liederen kwaliteit heeft en een andere soort liederen niet.

Dat alles maakt het gesprek over de liturgie moeizaam. Je kunt dan ook bij jezelf denken: niet weer een nummer van Kontekstueel over liturgie met oeverloze argumentaties die we al lang kennen. Toch kunnen we niet om het gesprek over liturgie heen. Er zijn de afgelopen tijd nieuwe liedbundels verschenen, die het onderwerp liturgie op de agenda houden. In de gemeente spelen discussies zich af, die we niet kunnen negeren. Er zijn ouders die met lede ogen hun tieners zien afhaken in de liturgie. Er zijn gemeenteleden die snakken naar liederen met een andere muziektaal en woordkeus dan de liedboektraditie (zij ervaren het nieuwe liedboek niet echt als een verbetering.) Er zijn gemeenteleden die verlangen naar meer rituelen, meer voor het oog, minder cognitief en minder exclusief verbaal. Intussen ontstaat in heel wat gemeenten een soort compromisliturgie, die niet iedereen tevredenstelt, maar wel kan voldoen om in de liturgie de gemeente samen te houden. Blended worship wordt dat wel genoemd.

Wat nu als we eens een poging doen om het gesprek over de liturgie op een andere manier te voeren? Meer vanuit de vraag waar liturgie voor bedoeld is en wat je met liturgie hoopt te ontvangen. In dit nummer willen wij de lezers uitnodigen om het gesprek over de liturgie in te steken bij de veronderstelling dat de liturgie een oefenplaats is, een plek waar je als volgeling van Jezus gevormd wordt. Daarmee komen we in de buurt van wat uitgedrukt werd met ‘godsdienstoefening’ als aanduiding voor de eredienst. Deze insteek sluit aan bij theologen die over het christelijke leven als navolging spreken als iets dat geoefend moet worden of waarbij je karakter gevormd wordt, denk aan Tom Wright, Stanley Hauwerwas of Brian Brock. Maar ook op Nederlandse bodem vragen (praktisch-) theologen om aandacht voor het begrip ‘oefenen’ en zien de gemeente als ‘oefenplaats’ voor het christelijke leven.

Liturgie vormt de mens
De Engelse theoloog Samuel Wells betoogt in dit opzicht dat de liturgie een vormende kracht heeft.
De onderdelen van de liturgie vormen je als mens, of zouden dat moeten doen. In de liturgie oefen je vaardigheden en deugden die je in het gewone leven als volgeling van Jezus ook nodig hebt.
Als je je realiseert dat je bent gekomen in de aanwezigheid van God, dan ontwikkel je de vaardigheid van verwondering (Ik bij God!), de geneigdheid tot nederigheid, een besef van wie God is. In Gods aanwezigheid, word je je ook bewust van elkaars aanwezigheid. Door een regelmatige ontmoeting in de liturgie waarin je je samen richt op God, leer je de vaardigheid om met anderen om te gaan, om botsende belangen of ideeën niet in ruzie te laten uitlopen, maar in gemeenschap te laten bestaan en te bespreken. Dat zijn vaardigheden die je als christen (en als mens) nodig hebt in het dagelijks leven.

Als je samen bent, wordt je je ook bewust van de mensen die er niet zijn en de mensen die je mist. Zo ontwikkel je gevoel voor pastoraal omzien, voor missionair bezig zijn. Beide dingen oefen je in je dagelijks leven uit. Als je luistert naar het Woord op zondag, train je jezelf om Gods stem te zoeken. Luisterend naar Gods Woord, leer je om jezelf, je hele leven, de wereld te zien in het perspectief van God. Dit aangeleerde perspectief maakt dat je anders in je dagelijks leven staat. Je leert zo te leven in vertrouwen op Gods grote daden van bevrijding, verzoening, van kruis en opstanding. Je leert wat genade is, wat genade ontvangen is en genade geven is, je leert van Gods liefde wat liefde is. In de gebeden en liederen vraag je om vergeving, je leert kritisch naar jezelf kijken en je leert de moed om toe te geven wat fout zit. In gebeden en liederen loof je God, vereer je God, leer je dankbaarheid en oefen je in woorden om dankbaarheid te uiten. Je vertegenwoordigt anderen bij God, je leert om de nood en pijn van anderen in het oog te hebben.

In het sacrament van de doop leer je onder andere wat sterven en opstaan is en zie je hoe rigoureus het nieuwe leven is dat de Geest in jou, de gedoopte volgeling van Jezus laat groeien: zo nieuw als leven na de dood. Bij de viering van het avondmaal zit je samen aan tafel met je broeders en zusters, dat veronderstelt gemeenschap, onderlinge vrede. Het is een oefening om ook aan andere tafels, thuis of op je werk, in vrede met mensen te leven. Bij de collecte leer je de geneigdheid van vrijgevigheid, je leert delen, je leert dat jouw bezit ook maar gekregen is. Zo kun je ook in het dagelijks leven staan. Zo zouden we nog een tijdje door kunnen gaan.

Samuel Wells beschrijft in Improvisation. The Drama of Christian Ethics hoe liturgie de christelijke gemeente vormt. “This is what Christians seek to do in worship. They spend time in the presence of the one whom they love. They hope thereby to become like him. Worship is a habit, but like all good habits, one that comes about through moral effort. (…) The benefits of worship (…) offer training for entering another world, the kingdom of God.” (pp. 84, 85)

We hopen dat deze insteek voor het gesprek over de liturgie de besprekingen in gemeenten wat verder brengt en dat het mensen met verschillende opvattingen en idealen dichter bij elkaar brengt. In elk geval levert het een stevig criterium op bij het bespreken van onderdelen in de liturgie: draagt dit ertoe bij dat onze gemeente gevormd wordt in het volgen van Jezus, in het dagelijks leven voor Gods aangezicht?

Dr. Arjan Markus is predikant (PKN) van de Oude of Pelgrimvaderskerk te Rotterdam en redacteur van dit blad. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..
Ds. Hanneke Ouwerkerk is predikant (PKN) te Schoonhoven en redacteur van dit blad.