31e jaargang nr. 5 (mei 2017)
thema: Sola scriptura, maar welke scriptura?
G. de Wit
Bijbel vertalen met Lika-onderwijzers
Een goede Lika zegt: ‘ɓomino’. Maar hij zou moeten schrijven ɓo mino. Een goede Nederlander zegt: ‘kebun fiets’. Maar je schrijft: Ik heb een fiets. Dit was één van de discussies met de Lika-onderwijzers in het tropisch regenwoud van Congo, toen ik daar begin dit jaar was.
Het Liko (de taal van de Lika's) had twintig jaar geleden nog geen alfabet, de taal werd alleen gesproken. Nu zijn Genesis en het Nieuwe Testament vertaald en werken we met het Congolese vertaalteam aan de laatste fasen voordat het gedrukt kan worden. In veel talen is een Bijbelboek één van de eerste boeken die gepubliceerd worden. Lezers zien die als voorbeeld van hoe hun taal geschreven wordt. Dan moet de spelling ook echt goed zijn. De kwaliteit van een vertaling moet aansluiten bij de betrouwbaarheid van het Woord van God.
Moet je woorden los schrijven of aan elkaar? ‘kebun’ of ik heb een, ‘ɓomino’ of ɓo mino? Het is één van de lastige knopen die doorgehakt moeten worden als een taal voor het eerst geschreven wordt. Om te beginnen geef ik een vraag van Jozef met ɓomino (Gen. 37:16), zodat je weet wat het betekent.
Asikisyo ndɨ bɛ: ‘Na kaʉkɨsa ɓomika mama. Kikiliki, ɨwanya kʉ ɓomino kalyoliso ambaza ka ɓanyama kaɓʉ.’ (Liko) Letterlijke vertaling: Hij antwoordde: ‘Ik ben aan het zoeken mijn broers. Alstublieft, laat me zien daar (kʉ) ze zijn (ɓomino) aan het weiden hun kudde dieren.’ NBV: 'Ik ben op zoek naar mijn broers,' antwoordde hij. 'Kunt u me zeggen waar ze het vee aan het weiden zijn?'
Een goede aanpak is om te kijken of de delen van het woord apart voor kunnen komen. Met andere woorden: kan er tussen ɓo en mino een ander woord komen? Dat je kunt zeggen: ‘Ik heb gelukkig een fiets’ en ‘Ik als enige heb een fiets’ is voldoende reden om ik heb en heb een als aparte woorden te schrijven. In het Liko kan ɓi 'kort geleden' tussen ɓo en mino komen:
ɨwanya kʉ ɓo ɓi mino kalyoliso ambaza ka ɓanyama kaɓʉ. Vertaald: laat me zien daar (kʉ) ze kort geleden waren (ɓo ɓi mino) aan het weiden hun kudde dieren.
Verder kun je uitzoeken wat de delen van het woord betekenen. Voor ɓo en ɓi is dat wel duidelijk: ɓo betekent 'zij zijn' en ɓi geeft aan dat het kort geleden was. Wat is de betekenis van mino? 'Dus', zeggen de Lika-onderwijzers. Maar als je naar de zin kijkt, past 'dus' daar niet in, want Jozef vraagt niet om een reden. Het blijkt dat mino te maken heeft met de plaatsbepaling kʉ 'daar' die voor het onderwerp en de persoonsvorm, ɓo, staat. Als de plaatsbepaling achter in de zin komt, dan is mino verdwenen en mag het ook niet voorkomen. Bijvoorbeeld: ɓo kalyoliso ambaza ka ɓanyama kaɓʉ kʉ.
ze zijn aan het weiden hun kudde dieren daar.
Het woordje mino betekent niets, maar heeft een grammaticale functie. In het Liko is de woordvolgorde in een zin erg vast: onderwerp - persoonsvorm - rest van het gezegde - lijdend en meewerkend voorwerp - bepalingen van plaats en tijd. Als een bepaling van plaats of tijd, zoals kʉ 'daar' naar voren in de zin gaat, dan lukt dat als het ware niet in één keer. Er is een 'tussenstop' nodig en daar komt mino te staan.
Door tests als deze samen met de Lika-onderwijzers door te lopen, ontdekken ze zelf ook meer over hun eigen taal. Én kunnen ze bij het lees- en schrijfonderwijs dat ze geven, ook uitleggen waarom ɓo mino los geschreven moet worden.
Dr. Gert de Wit is Bijbelvertaler bij Wycliffe Nederland en de SIL Oost-Congo Groep. Mailadres:
- Raadplegingen: 3636