32e jaargang nr. 3 (jan. 2018)

thema: Kennismaking met Oriëntaals-orthodox christendom

W.J. de Wit
Koptisch-orthodox en protestants in Egypte

Sint-Antoniusklooster, oostelijke woestijn van Egypte, 5 februari 2017.
(…) Na een korte slaap loop ik om drie uur ’s nachts van het gastenverblijf door het aardedonker onder de heldere sterrenhemel naar de kloosterkerk. Bij het gebed ben ik niet alleen met de monniken, maar ook met tientallen jongelui die voor enkele dagen meebidden en -werken in het klooster.
Velen dragen een joggingbroek – een teken dat ze zich hier thuis voelen? Terwijl de monniken schijnbaar onvermoeibaar staan te zingen, ga ik net als sommige jongeren op de grond tegen de achtermuur zitten. Naast mij beginnen twee tieners zacht fluisterend in het holst van de nacht een geloofsgesprek – “rabbina, onze Heer” vang ik telkens op.
Om vijf uur begint in de andere kerk de mis. Langzaam maar zeker vult zich de kerk met dagjesmensen van wie er velen al een rit van drie uur op moeten hebben zitten. Wanneer het tijd is voor de communie, deelt de priester mee dat alleen orthodoxe christenen hier aan deel kunnen nemen. Ik weet het en ik respecteer het en toch doet het pijn. Zouden orthodox en protestant theologisch ooit dichter bij elkaar komen? Calvijns welwillende woorden over de manier waarop kerkvaders over de verandering van brood en wijn spraken,[1] moesten toch een aanknopingspunt kunnen bieden? Halverwege de communie besluit ik de kerk te verlaten, niet omdat ik er toch maar voor spek-en-bonen bij ben, maar domweg om ruimte te maken voor de vele anderen die de inmiddels overvolle kerk nog in willen om de communie te ontvangen.
Buiten op de parkeerplaats tel ik zeker vijfentwintig bussen, maar er is toch nog ruimte genoeg voor jongens om een balletje te trappen. Een dagje naar het klooster is een uitje voor het hele gezin. Menselijkerwijs gesproken heeft de kerk in Egypte volop toekomst.
Bij het ontbijt in het gastenverblijf stuit ik op mijn eigen theologische grenzen. Een groep bezoekers heeft de zakdoek van een heilige in handen gekregen en ieder kust het lapje om de zegen ervan te ontvangen. Als gastvrij gebaar naar mij als buitenlander wordt het doekje mij ook aangereikt. Moet ik eerlijk zeggen dat ik niet in deze onzin geloof of oprecht veinzen dat ik hier zegen van verwacht? (…)

De redactie heeft mij gevraagd om een artikel te schrijven over de orthodoxe kerken in het Midden-Oosten en hun verhouding tot het protestantisme. Omdat ik zelf sinds 2008 in Egypte woon en werk, zal ik me daarbij in het bijzonder richten op de Koptisch-Orthodoxe Kerk. Het komt mij voor dat we als protestantse christenen in Nederland orthodoxe kopten in Egypte graag als onze lijdende broeders en zusters in Christus zien, waarbij verschillen in kerkelijke traditie er minder toe doen. Gezien de bomaanslagen op orthodoxe kerken in Caïro, Alexandrië en Tanta in december 2016 en april 2017 en de moord op kloostergangers in mei 2017 en daarnaast nog zoveel ‘kleiner’ geweld alleen al het afgelopen jaar[2] is dit perspectief alleszins begrijpelijk en terecht.

Tegelijk voelt het als een blikverenging. Enerzijds is de Koptisch-Orthodoxe Kerk niet alleen een lijdende maar ook een in veel opzichten vitale en bloeiende kerk. Anderzijds zijn er de nodige verschillen tussen orthodoxen en protestanten waar men juist van orthodoxe zijde niet zomaar overheen kan en wil stappen. Laat ik deze twee punten kort uitwerken en tot slot ingaan op de vraag hoe Nederlandse protestanten koptisch-orthodoxe christenen (kunnen) helpen.

Een vitale en bloeiende kerk

De kerk in Egypte gaat terug tot de eerste eeuw. De evangelist Marcus geldt als de eerste bisschop van Alexandrië. Zijn huidige opvolger paus Tawadros II sprak enkele jaren geleden over de drie piramides van de koptisch-orthodoxe kerk: martelaren, monniken en theologen. Martelaren zijn er velen: van beroemde geloofsgetuigen uit de Vroege Kerk tot bijvoorbeeld de eenvoudige werklieden die in februari 2015 wreed door IS werden onthoofd.[3] Ook al is er meer te zeggen, lijden behoort zeker tot het DNA van de koptische kerk.

Daarnaast is de Egyptische kerk de bakermat van het christelijke monnikendom en kloosterwezen. Bij het Sint-Antoniusklooster is hoog in de bergwand nog de grot te bezichtigen waar Antonius zo’n zeventien eeuwen geleden als kluizenaar woonde. Kloosters zijn in Egypte echter zeker geen relieken uit het vervlogen verleden. In de twintigste eeuw is het aantal monniken juist sterk gegroeid. Bekijkt men de ligging van de kloosters op een kaart, dan ziet men met enige fantasie ten oosten en ten westen van het Nijldal (waar de gewone mensen wonen) twee “muren van gebed” die Egypte beschermen.

Ten derde is dit het land van grote theologen uit de Vroege Kerk zoals Clemens van Alexandrië, Origenes, Athanasius en Cyrillus. Helaas heeft in 451 het concilie van Chalcedon een breuk geslagen in de eenheid van de wereldkerk en kwamen de oriëntaals-orthodoxe kerken – waaronder dus de koptisch-orthodoxe kerk – apart te staan van de rest van de christenheid. Tegenwoordig wordt wel erkend dat de eigenlijke ketterijen die in het geding waren (nestorianisme en monofysitisme) door geen van beiden kampen werden geleerd, maar geheeld is de breuk nog niet. De Koptisch-Orthodoxe Kerk is “miafysitisch” (de twee naturen zijn samengegaan in één godmenselijke natuur) en niet, zoals een hardnekkig misverstand wil, “monofysitisch” (de menselijke natuur is opgegaan in de goddelijke natuur). In 1973 hebben de rooms-katholieke paus Paulus VI en de koptisch-orthodoxe paus Shenouda III een gezamenlijke verklaring getekend over wat de kerken gemeenschappelijk hebben en over zaken die samen nog nader moeten worden besproken. In april 2017 zetten paus Franciscus en paus Tawadros II een volgende stap toen ze een verklaring ondertekenden dat de kerken elkaars doop willen erkennen. Binnen de Koptisch-Orthodoxe Kerk leeft er echter bezwaar tegen deze verklaring.

Door de komst van de islam verminderde het aandeel christenen in Egypte langzaam maar zeker. Twee eeuwen geleden waren er waarschijnlijk nog maar zo’n 150.000.[4] Toen in de negentiende eeuw protestantse zendelingen arriveerden, troffen ze een naar hun indruk vrij doodse kerk waar niet mee viel samen te werken. Zodoende ontstonden er naast de Koptisch-Orthodoxe Kerk (oriëntaals orthodox) en de kleine Koptisch-Katholieke Kerk (verbonden met Rome) ook diverse protestantse kerken, waarvan de Evangelical Presbyterian Church de grootste is.[5] Leden van deze kerken komen vrijwel altijd uit families die van oudsher koptisch-orthodox waren en protestanten werden (en worden) soms als “koptisch-evangelisch” aangeduid.

Protestanten duiden de komst van het protestantisme in Egypte dubbel positief: enerzijds zijn er nu voluit gereformeerde kerken met een eigen oosters karakter, anderzijds heeft het de koptisch-orthodoxe kerk flink wakker geschud. Bijbelbezit en -gebruik, zondagsscholen, medische zorg, onderwijs – uitgedaagd door het protestantse voorbeeld is er op deze en dergelijke gebieden ook in de koptisch-orthodoxe kerk een opleving ontstaan.[6]

Door de spectaculaire bevolkingsgroei de afgelopen twee eeuwen (van circa 3 naar 95 miljoen) is ook het aantal christenen in Egypte enorm gegroeid. Over het exacte aantal is veel discussie,[7] maar het gaat nu hoe dan ook om miljoenen. Omdat verhoudingsgewijs meer christenen emigreren dan moslims (en christelijke gezinnen naar men zegt gemiddeld net iets kleiner zijn dan moslimgezinnen) moet het aandeel christenen nu wel iets teruglopen, maar het absolute aantal blijft waarschijnlijk redelijk constant.

Het feit dat meer christenen dan moslims emigreren kan lijken op een vlucht, maar er zijn ook andere verklaringen: christenen hebben mogelijk iets meer te besteden (waardoor emigreren gemakkelijker is), krijgen mogelijk iets gemakkelijker visa van westerse landen dan moslims (al wordt soms het omgekeerde beweerd) en sommige moslims gaan liever niet in een westers land wonen. In elk geval gaat het bij de meeste emigraties niet om vluchtelingen die zich acuut bedreigd voelden en ook niet om dubieuze gelukszoekers, maar om mensen die de nuchtere afweging hebben gemaakt dat het leven elders in veel opzichten beter is dan in het relatief arme en overbevolkte (en soms religieus gespannen) Egypte. Tegelijk zijn er tal van voorbeelden van geëmigreerde christenen die zich op allerlei wijzen betrokken blijven voelen op hun vaderland en het wel en wee van de kerk en christenheid aldaar.

Ondertussen zijn er in Egypte, naast de nodige kerkbouwperikelen, de afgelopen jaren tientallen of zelfs honderden prachtige nieuwe of vernieuwde kerken verrezen. Belangrijker wellicht nog voor de toekomst zijn de zondagsscholen waar soms honderden kinderen per dorp aan meedoen. Via de zeven christelijke satellietzenders komt er allerlei wind van leer de huizen in, maar kan de Koptisch-Orthodoxe Kerk ook zelf op nieuwe manieren de kopten bereiken. Zoals een eenvoudige vrouw op het platteland me eens vertelde: “Dankzij de televisie heb ik geleerd te vasten zoals het behoort.”

Verschillen en gevoeligheden

Voor Nederlandse protestanten is het volstrekt vreemde van de Koptisch-Orthodoxe Kerk en de andere oriëntaals-orthodoxe kerken tegelijk fascinerend. De afstand dwingt respect af. In Egypte zitten protestanten en orthodoxen echter veel meer op elkaars lippen. Predikanten en priesters zien hun schapen vaak tussen de diverse kerken heen en weer lopen. Waar op officieel oecumenisch niveau vrijwel onoverbrugbare kloven tussen tradities gapen, kunnen in praktijk in één persoon orthodoxe en protestantse elementen best samengaan. Soms is dat echt mooi, soms moet men het zich niet al te idealistisch voorstellen.

Predikanten zien de noodzaak er werk van te maken hun gemeenteleden te hervormen in hun denken van allerlei ‘orthodox’ bijgeloof, terwijl priesters benadrukken dat protestantse doop, avondmaal en huwelijk geen geldige sacramenten zijn en waarschuwen voor allerlei vormen van “evangelikaalslag” (verachting van de traditie, een te gemakkelijk geloof dat het goed met je zit enkel omdat je Jezus hebt aangenomen, swingende muziek, gebrek aan liturgisch besef, vrijere kleedstijl voor vrouwen, etc.). Soms ontstaan er zo roddels: wanneer protestanten zich bijvoorbeeld distantiëren van Mariaverschijningen en -verering, wordt er gezegd dat ze ‘de Maagd’ haten. Vooral rond gemengde huwelijken leidt dit tot praktische problemen: kies je voor een protestants huwelijk, dan ga je vanuit orthodox perspectief eigenlijk ‘ongetrouwd’ (zonder het sacrament) samenwonen, maar kies je voor een orthodox huwelijk, dan moet de protestant eerst opnieuw worden gedoopt. Naar men mij vertelt, is deze laatste oplossing wel de meest gebruikelijke. Overigens laten protestanten hun kinderen ook wel in orthodoxe kloosters dopen. Vergeleken met de orthodoxe doop door onderdompeling komt de protestantse doop door besprenging erg minimalistisch over en daarom bieden veel presbyteriaanse kerken nu ook kinderdoop door onderdompeling aan, zodat er in elk geval voor het oog geen groot verschil tussen orthodoxe en protestantse doop is.

Waar protestanten en katholieken in Egypte opmerkelijk ontspannen met elkaar omgaan, is de verhouding tussen orthodoxen tot protestanten er al met al niet altijd één om over naar huis te schrijven en ik onthoud mij hier dan ook liever van te veel details. Als protestant onder de protestanten hoor ik regelmatig klachten over de onverdraagzame opstelling van priesters (hoewel er ook predikanten zijn die juist over hun goede relatie met de plaatselijke priester of bisschop spreken). De afgelopen jaren zijn er zeker verbeteringen aan te wijzen, zoals de oprichting van de Egyptische raad van kerken in 2013, maar recent (november 2017) deed een videootje nog weer veel stof opwaaien waarin de orthodoxe bisschop Makarios van Minya het historisch alleenrecht van de Koptisch-Orthodoxe Kerk benadrukte en, met enige plooiing van de geschiedenis, stelde dat zowel katholieken als protestanten slechts koloniale import zijn.

Westerse protestanten die Egypte bezoeken, zullen bij bezoeken aan orthodoxe kerken en kloosters overigens weinig van de gevoeligheden merken en vaak juist verrast worden door de vriendelijke ontvangst.

Steunen

Vanuit protestantse kringen in Nederland is er de nodige steun voor koptisch-orthodoxe christenen. Kerk in Actie en de GZB steunen bijvoorbeeld beide BLESS, de diaconale organisatie van de Koptisch-Orthodoxe Kerk. Verder zijn of waren diverse Nederlanders betrokken bij gehandicaptenzorg of ouderenzorg die onder de Koptisch-Orthodoxe Kerk valt. Organisaties zoals Open Doors en SDOK vragen regelmatig aandacht voor geweld tegen orthodoxe christenen in Egypte.

Daarnaast is er werk dat orthodoxe en protestantse christenen gelijkelijk ten goede komt. Zo steunt de GZB het werk van het Egyptisch Bijbelgenootschap, dat verantwoordelijk is voor de verspreiding van de Van Dyck-vertaling, de belangrijkste Arabische Bijbelvertaling, die zowel door orthodoxen als door protestanten wordt gebruikt. Met Nederlands geld is ook de volledige Bijbelverklaring van Matthew Henry in het Arabisch vertaald, die naar men zegt juist onder orthodoxe priesters goede ingang heeft gevonden en destijds officieel aan paus Shenouda III is overhandigd.

Uiteraard steunen Nederlandse protestanten ook typisch protestants werk in Egypt, zoals gemeentestichtingswerk van de Evangelical Presbyterian Church en het werk van het Evangelical Theological Seminary in Cairo en zo zijn er nog wel heel wat voorbeelden. De insteek is daarbij typisch niet dat de Koptisch-Orthodoxe Kerk een valse kerk zou zijn waar mensen uit moeten worden gered[8]; wel kan werk erop gericht zijn dat christenen die nu niet kerkelijk betrokken zijn hun plek vinden in een protestantse gemeente.

Wat mij betreft blijven we als Nederlandse protestanten werk steunen dat onder de Koptisch-Orthodoxe Kerk valt, niet alleen vanuit algemeen-humanitaire gronden, maar omdat we de oriëntaals-orthodoxe kerkfamilie als medelidmaat van het verscheurde lichaam van Christus zien. Omgekeerd accepteert de Koptisch-Orthodoxe Kerk, ondanks zware woorden die soms worden gesproken, in praktijk de aanwezigheid van protestantse kerken naast zich in de Egyptische raad van kerken, de Middle East Council of Churches en de Wereldraad van Kerken. Het doet pijn dat onze protestantse trinitarische doop niet wordt erkend, maar we belijden wel samen het geloof in Vader, Zoon en Geest en kunnen samen Bijbellezen en bijvoorbeeld het Onze Vader bidden.

Uiteraard mag men verwachten dat koptisch-orthodoxe emigrantengemeenschappen meer en meer voor de kerk in hun oude vaderland zullen doen en mag men hopen en bidden dat de situatie in Egypte zo zeer zal verbeteren dat personele of financiële steun helemaal niet meer nodig is. Maar het zou jammer zijn als daarmee de bestaande relaties tussen Nederlandse protestanten en Egyptische orthodoxen verloren gaan, terwijl er nog zoveel groei in wederzijds verstaan en bevragen mogelijk en nodig is. Zouden juist de orthodoxe migrantengemeenschappen hier een rol in kunnen spelen?

Onlangs las ik dat Maarten Luther een directe ontmoeting heeft gehad met een vertegenwoordiger van de (eveneens oriëntaals-orthodoxe) Ethiopische kerk. Terwijl hij wat afstand bewaarde tot de volgelingen van Hus en van Zwingli, bood hij de Ethiopisch-orthodoxe kerk volledige gemeenschap aan. Nu vijfhonderd jaar later klinkt dat heerlijk naïef. Maar mogen we ervan dromen dat die gemeenschap tussen protestanten en oriëntaals-orthodoxen eens werkelijkheid wordt?

Dr. Willem-Jan de Wit werkt via de GZB als docent Bijbelwetenschappen en systematische theologie aan het Evangelical Theological Seminary in Cairo. Hij schrijft dit artikel op persoonlijke titel. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

[1] Calvijn, Institutie 4.17.14.

[2] Op mijn weblog (http://wjdw.nl) heb ik hier regelmatig over geschreven.

[3] Zie de blogs op wjdw.nl van 16 februari 2015, 23 februari 2015 en 28 februari 2015.

[4] Zie Cornelis Hulsman, “Discrepancies between Coptic Statistics in the Egyptian Census and Estimates Provided by the Coptic Orthodox Church” (Caïro, 2012), 20, https://www.arabwestreport.info/sites/default/files/pdfs/AWRpapers/paper52.pdf.

[5] Zie voor een uitvoeriger beschrijving van de kerkelijke kaart in Egypte Otto F.A. Meinardus, Christians in Egypt: Orthodox, Catholic, and Protestant Communities Past and Present (Caïro: American University in Cairo Press, 2006), m.n. hoofdstuk 3.

[6] Zie ook mijn stuk “Nieuwsbrief December 2017: De Reformatie in Egypte” op wjdw.nl, waaraan ik enkele passages in het huidige artikel ontleen.

[7] Zie het genoemde artikel van Hulsman, die op ongeveer 5,5% van de bevolking uitkomt. Egyptische christenen geven zelf gewoonlijk een hogere schatting.

[8] Volgens een bericht op de polemische website Pulpit & Pen moet men orthodoxe kopten niet als christenen in de eigenlijke zin van het woord zien en beschouwde de International Mission Board van de Southern Baptist Convention tot voor kort de koptisch-orthodoxe christenen als een “onbereikte groep” (maar nu – volgens Pulpit & Pen ‘helaas’ – niet meer). In Nederland ben ik een dergelijk uitgesproken standpunt tot nu toe niet tegengekomen.