32e jaargang nr. 6 (juli 2018)
Thema: Martin Luther King onder de profeten

D. Timmerman
Preken van een moderne profeet

Voor mij ligt een recent verschenen bundel met dertien preken van Martin Luther King jr. Sterk door de liefde. Preken die het hart raken. Het is een vertaling van de bundel A Gift of Love (2012), die op zijn beurt teruggaat op preken die King zelf uitgaf onder de titel Strength to love (1963).

De preken in deze bundel zijn ontstaan in het heetst van de strijd voor gelijke rechten van de Afro-Amerikaanse bevolking van de VS. Drie ervan zijn zelfs ontstaan in de gevangenis, waar King was opgesloten vanwege zijn leidende rol bij geweldloze protestacties tegen raciale segregatie. Op uitnodiging van de redactie wil ik enkele ervaringen bij het lezen van de bundel delen. Daarbij wil ik ook ingaan op het profetische aspect van Kings verkondiging. In het voorwoord tot de preken wordt hij geïntroduceerd als ‘prediker en profeet’. Ook Kees van Ekris herkent in zijn recente proefschrift een profetische dimensie in Kings preken. Maar wat is een profeet eigenlijk? Sinds Gregorius de Grote wordt profetie gedefinieerd als inzicht in wat verborgen is, zowel in verleden, heden, als toekomst. Daarbij wordt in de theologische traditie primair gedacht aan inzicht in de verborgen betekenis van de Schrift, maar ook aan het vermogen om vanuit de verborgenheden van het geloof opbouwend, troostend en vermanend te kunnen spreken. Deze kerkhistorische invalshoek is het vertrekpunt voor mijn leesreflectie.

Rake preken
Een eerste ervaring bij het lezen van de prekenbundel heeft te maken met het feit dat ik King tot dan toe vrijwel uitsluitend kende via beeld en geluid. Bij het lezen van de preken mis je daardoor echt twee dimensies. Deze observatie geldt uiteraard voor elke prediker, maar in het geval van King is het gemis extra voelbaar. Dat heeft enerzijds te maken met zijn persoonlijke charisma, dat door zijn status als moderne heilige nog wordt versterkt. Anderzijds houdt het ook verband met de krachtige preektraditie van de Afro-Amerikaanse kerken. Als vierde generatie in een geslacht van baptistenvoorgangers was King diep geworteld in deze traditie. In zijn inleiding tot de preken, spreekt hij zelf ook zijn aarzeling uit over deze publicatie. Het is hem duidelijk dat ‘een preek geen essay is, dat gelezen moet worden, maar een betoog dat gehoord moet worden. Het is bedoeld als overtuigend appel op een luisterende gemeenschap.’ Daarom is het echt de moeite waard om, naast het lezen van de preken, op YouTube een toespraak van King te beluisteren of te bekijken. Daar krijgen we bovendien een indruk van de interactie met de hoorders.

Dit gezegd zijnde, stem ik toch zonder reserve in met de ondertitel van de Nederlandse uitgave: het zijn ‘preken die het hart raken’. Ze brengen het evangelie van Gods liefde op een indringende, aansprekende en relevante manier dicht bij mijn hart. Tegelijkertijd is de ondertitel ook een versmalling. De preken zijn van een hoogstaand niveau en gaan consequent ook over ons concrete leven – persoonlijk en gemeenschappelijk. Met andere woorden, het zijn preken die ook hoofd en handen raken.

Dat deze preken van meer dan vijftig jaar geleden mij raken, heeft – om te beginnen – te maken met de verrassende actualiteit van Kings boodschap. Dat is minder een open deur dan het lijkt. Het is niet alleen zo dat King thema’s aansnijdt die ook in onze tijd nog spelen, zoals het diepgewortelde kwaad van discriminatie en het heilloze beroep van wereldleiders op militaire macht. Zijn actualiteit zie ik nog meer in de analyse die hij geeft van de diepere lagen van de westerse samenleving. Steeds steekt hij in zijn preken af naar dat diepere, existentiële niveau. Een terugkerend thema is bijvoorbeeld de spanning tussen het evangelie en het materialistische wereldbeeld. Wetenschap en techniek beloven ons geluk en voorspoed, maar ondertussen worden zwarte én blanke mensen in een globaliserende samenleving vermorzeld door economische uitbuiting. Alsof King al bekend was met onze verslaving aan de smartphone, signaleert hij een verband tussen onze hang naar apparaten die het leven makkelijker lijken te maken en ons tekort aan spirituele levensdoelen.

Een ander terugkerend thema is dat van het falende morele kompas van de westerse samenleving. King signaleert dat in het Amerika van zijn tijd de vraag naar goed en kwaad steeds vaker wordt beantwoord door de mening van de meerderheid te peilen. Hij is kritisch over de grote invloed van massamedia, opiniepeilingen en reclames. Daartegenover pleit King, in een preek over Romeinen 12:2, voor een non-conformisme dat voortkomt uit een ‘innerlijke spirituele transformatie’. In deze oproep en de achterliggende analyse van de westerse samenleving, zie ik een belangrijk profetisch element. De preken van King geven inzicht in de processen die zich afspelen onder de oppervlakte. Ze hebben betrekking op zijn eigen specifieke tijd en situatie, maar verkondigen tegelijkertijd een boodschap die deze context overstijgt.

De Schrift in Kings preken
Zoals gezegd, wordt in de christelijke traditie profetie vaak verbonden met inzicht in de Schrift. Hoe werkt dat in de preken van King? De meeste preken hebben een concrete tekst als uitgangspunt. Daarbij kom ik soms exegetische parels tegen. In een preek over Lucas 12:20 laat King bijvoorbeeld schitterend oplichten hoe de rijke dwaas een monoloog voert waarin de woorden ‘ik’ en ‘mijn’ centraal staan. Creatief en indrukwekkend is ook de fictieve ‘brief van Paulus aan de Amerikaanse christenen’. Toch ligt de kracht van Kings preken niet zozeer in zijn exegese of in de bijbels-theologische verbanden. De bijbelteksten worden eerder op spanning gezet door ze in gesprek te brengen met maatschappelijke vragen. Daarbij maakt King graag gebruik van inzichten uit de psychologie en filosofie. Het valt mij op dat zijn preken daardoor het karakter hebben van publieke theologie. Hoewel ze gehouden zijn voor concrete gemeentes (bij de geluidsopnames kun je baby’s horen huilen op de achtergrond) overstijgt zijn boodschap de incrowd van kerkgangers. King mengt zich vanuit het Evangelie in het publieke debat, maar dan op zo’n manier dat het ook gaat over de vreugden, zorgen en zonden van de mensen die voor hem zitten. Ook daarin zie ik een profetisch element.

In de preken van King wordt de boodschap van de Schrift samengebald in de liefde van God, zoals deze verkondigd en geleefd is door Jezus Christus. Die liefde bevrijdt mensen en plaatst hen in een nieuwe, wereldwijde gemeenschap. De Amerikaanse titel drukt uit dat het kracht en moed vraagt om vanuit die liefde te leven en consequent de weg te gaan van vergeving en sociale gerechtigheid. Verschillende keren zegt King dat veel mensen lijden aan ‘hoge bloeddruk’ als het gaat om geloofsovertuigingen en tegelijkertijd aan ‘bloedarmoede’ als het gaat om de praktische consequenties van Jezus’ liefde. Daarin daagt hij mij uit. King zoekt naar de betekenis van Jezus’ oproep om God en de naaste lief te hebben met het oog op de concrete vragen van zijn tijd en over de volle breedte van het leven.

Op veel momenten brengt King vanuit deze boodschap van Gods liefde het Woord echt tot spreken. Tegelijkertijd ervaar ik bij het lezen van Kings preken, dus los van de dynamische en gespannen context waarin ze werden gehouden, soms iets van voorspelbaarheid. De gekozen bijbelteksten blijken altijd precies te passen op de actuele situatie. De boodschap blijkt steevast te corresponderen met algemene principes en waarheden. Bij één preek ervaar ik op dit punt een disconnect. Sprekend over Lucas 23:34 verbindt King het eerste kruiswoord (‘Vader vergeef het hun, want zij weten niet wat ze doen’) met twee lessen over vergeving en verlichting. Bij de uitleg van de tweede les gebruikt King het kruiswoord als aanleiding voor een krachtig appel aan de mensheid om onze onwetendheid te boven te komen en onszelf te ontdoen van de ‘intellectuele en morele blindheid’ die wij onszelf opleggen. Is dit de boodschap van Goede Vrijdag, of van Immanuël Kant?

Na deze disconnect was het verhelderend en waardevol om verderop in de bundel te lezen over Kings pelgrimage naar geweldloosheid. Het is feitelijk geen preek, maar een autobiografisch essay waarin hij zijn theologische itinerarium schetst. Komend vanuit een fundamentalistische achtergrond, vond hij intellectuele bevrijding in de liberale theologie en de existentialistische filosofie. Vervolgens bracht de Social Gospel-beweging en de kennismaking met Mahatma Gandhi hem op het spoor van het concrete, geweldloze verzet tegen onrecht. ‘Christus leverde ons de geest en de motivatie en Gandhi leverde ons de methode.’ In de leerschool van het lijden verdiepte zich bij hem de realiteit van een persoonlijke God, die hem in de eenzaamheid en wanhoop verzekert van Zijn nabijheid. Ik vond deze bijdrage heel waardevol als sleutel tot het verstaan van Kings boodschap. De kern van zijn theologie ligt in een diepe persoonlijke spiritualiteit, verbonden met de concrete inzet voor Gods koninkrijk. Daarin worden zowel orthodoxe als meer liberale geluiden creatief met elkaar verbonden.

Boodschap van hoop
Een andere profetische dimensie in Kings preken zie ik in zijn boodschap van hoop. Zijn scherpe en kritische analyse van samenleving en kerk leidt nooit tot pessimisme of defaitisme. Als pastor en prediker biedt hij steeds ook perspectief. Maar hoe werkt dat? Voor een deel is het een kwestie van het gebruik van een bepaald taalkleed. Vaak bedient King zich van het beeld van de nieuwe morgen, de dageraad, het heldere licht dat bijna doorbreekt en soms al zichtbaar is. Ik krijg zo nu en dan het gevoel alsof ik woorden lees van een politicus die met verfijnde retoriek een sfeer van verwachting en optimisme oproept. In een preek over Exodus 14:30 wijst King met stelligheid op de parallel tussen de uittocht uit Egypte en het einde van het koloniale tijdperk, waardoor in Afrika en Azië de ‘onderdrukte massa’s [zich] bewegen naar het beloofde land van economische en culturele stabiliteit.’ Helaas vertellen de vluchtelingenkampen op Lesbos ons dat het anders is gegaan. Toch is Kings boodschap van hoop echt meer dan retoriek. Ze is gegrond in het evangelie dat God zelf ervoor zal zorgen dat het goede op den duur zal overwinnen. Met concrete voorbeelden – ook uit zijn persoonlijk leven – laat King zien dat de voortekens daarvan nu soms al zichtbaar worden. Tegelijkertijd proclameert hij die overwinning ook als realiteit in de toekomst. Sprekend over Matteüs 5:43-45, over het liefhebben van vijanden, laat hij zijn zwarte hoorders tegen hun blanke opponenten zeggen: ‘Doe aan ons wat je wilt, en wij zullen doorgaan jullie lief te hebben. […] Maar wees ervan verzekerd dat we jullie op een dag met ons vermogen om te lijden verslaan.’ Kings profetische boodschap van hoop wil motiveren om volhardend de weg van de liefde te gaan.

Tot slot nog iets over deze uitgave. De preken zijn kundig en goed leesbaar vertaald. Wel mis ik informatie over datum en context van de preken en uitleg van concrete gebeurtenissen en namen die genoemd worden. Dat is niet alleen jammer voor historisch geïnteresseerde lezers, maar vooral omdat Kings profetische boodschap daardoor minder goed uit de verf komt. Desondanks zegt de ondertitel geen woord te veel: het zijn preken die ook na ruim vijftig jaar het hart raken.

Daniël Timmerman is predikant in de NGK (Emmaüskerk te Eindhoven). In 2015 promoveerde hij op een kerkhistorisch onderzoek naar de visie van reformator Heinrich Bullinger op het profetische ambt.