33e jaargang nr. 2 (nov. 2018)
thema: Geloofsverantwoording

Ds. E.A. Gruteke-Vissia
Laatst geboekt
Ignatiaanse spiritualiteit

Soms kom je een auteur op het spoor van wie je, nadat je een eerste boek hebt gelezen onmiddellijk al zijn, of haar, andere werk wilt lezen. Dat overkwam mij bij James Martin SJ. Martin is een Amerikaanse Jezuïet, dat zie je aan de SJ die staat voor Societas Jesu, de officiële naam van de orde van de Jezuïeten die in 1534, in de tijd van de contrareformatie werd opgericht door Ignatius van Loyola.

James Martin is redacteur van een groot tijdschrift in de VS, America Magazine, en is een graag geziene gast en commentator in Amerikaanse talkshows op radio en televisie. Jezuïeten hadden onder protestanten lang een beetje een slechte naam. Ze werden gezien als sluw en misschien wel een beetje achterbaks. Maar sinds de redelijk populaire Franciscus paus is – een Jezuïet – en sinds veel protestanten de waarde en schoonheid van de ignatiaanse spiritualiteit zijn gaan ontdekken, is dat wantrouwen er gelukkig een beetje vanaf. Zo kwam ik ook bij James Martin uit, vanuit een groeiende interesse voor de ignatiaanse spiritualiteit en vanuit de ontdekking dat dat een spiritualiteit is die heel goed past bij moderne gelovigen en bij zoekers. Het motto van de Jezuïeten is ‘God in alle dingen. De hele wereld is een vindplaats van God.’ Het is een motto dat een kleine vijfhonderd jaar na het stichten van de orde nog altijd van grote waarde is. Maar ja, waar begint een gemiddelde protestant in de zoektocht naar die ignatiaanse spiritualiteit? Er zijn interessante websites te vinden: IgnatianSpirituality.com en jezuieten.org. Maar een boek is ook altijd fijn. Het eerste boek van James Martin SJ kan hier goed bij helpen.

Inwijding door een Jezuïet
In The Jesuit Guide to (Almost) Everything neemt Martin de lezer mee door de wondere wereld van de Jezuïeten. Dat doet hij op een vrolijke, humoristische en diepgravende manier. Dit is geen zwaar theologisch werk met ellenlange zinnen waarin de lezer de draad verliest. Na een korte uitleg van de ignatiaanse spiritualiteit – hoofdstuk 1 begint met de vraag: ‘Wie is Ignatius van Loyola, en waarom zou jou dat iets kunnen schelen?’ – neemt Martin de lezer in dertien leesbare hoofdstukken mee langs de kroonjuwelen van Ignatius. Onderwerpen als verlangen, ignatiaanse meditatie, onderscheiding, de ignatiaanse manier van beslissingen nemen, en nog veel meer, komen allemaal in handzame paragraafjes voorbij. Aan het einde van het boek heeft de lezer een goed beeld gekregen van de erfenis van Ignatius, en van wat zijn erfgenamen met die erfenis hebben gedaan. Sterker nog, het boek biedt mogelijkheden en ingangen om zelf met deze waardevolle inzichten aan de slag te gaan. De aantrekkelijkheid daarvan zit in de vrolijkheid en toegankelijkheid die Martin hanteert. Ik heb niet vaak een theologisch boek gelezen waarbij ik regelmatig hardop moest lachen. Dat leverde wel wat blikken op van medereizigers in de trein en in het vliegtuig waarin ik het boek las.

Een ander aansprekend boek van Martin is zijn verslag van een reis door het Heilige Land, een pelgrimage noemt hij het: Jesus. A Pilgrimage. Best moedig om aan de hoge stapel met spirituele reisverslagen uit het Heilige Land er nog eentje toe te voegen. Valt er nog iets nieuws te vertellen, vraag je je af. Toch is dit verslag anders dan veel andere. Martin legt in zijn boek uit dat hij, op de vraag of hij nog wel iets nieuws te vertellen heeft over Jezus, het antwoord geeft dat hij schrijft over de Jezus die hij zelf heeft ontmoet. ‘Dat is een Jezus waar nog niet eerder over is geschreven’, voegt hij eraan toe, ‘het is een beetje als van een vriend iets horen vertellen over een gezamenlijke vriend, dan kun je je realiseren dat dat iets is wat je nog niet wist. Het helpt om je vriend door de ogen van een ander te zien, zo ga je die vriend op een andere manier begrijpen.’
Martin neemt de lezer mee naar de verschillende pelgrimsplaatsen in Israël: Bethlehem, Nazareth, de Jordaan, Golgotha, Jericho, Bethanië; allemaal plaatsen die van betekenis zijn in het leven van Jezus. Aan het eind van elk hoofdstuk vermeldt Martin de Bijbelteksten die passen bij de pelgrimsplaats. Zo krijg je in een paar pagina’s zijn eigen reisverhaal – waarin hij zichzelf niet spaart en dat vaak heel geestig is – zijn spirituele ervaringen, of juist het ontbreken daarvan, bij de pelgrimsplaats aangereikt. Dat zorgt ervoor dat het Bijbelse verhaal dicht bij de lezer wordt gebracht. De lezer wordt uitgenodigd om ook zelf in het verhaal te stappen. Dat is iets dat heel goed past bij de ignatiaanse spiritualiteit en bij de geestelijke oefeningen van Ignatius van Loyola. De lezer, de gelovige, wordt uitgenodigd om deel te worden van het Bijbelse verhaal om zo dichter bij Jezus te komen.
De meditaties van Martin zijn uitnodigend en voor predikanten, of anderen die voorgaan, is er ook veel boeiends in te vinden. Het boek kan ook als een wat alternatief Bijbelcommentaar gebruikt worden. Het gebeurt mij niet vaak dat ik door het lezen van een boek over Israël ernaar ga verlangen om het land zelf eens wat uitgebreider te bezoeken. Het boek van James Martin nodigt mij daar wel toe uit. Alleen dat al maakt het de moeite waard om dit boek te lezen.

De trooster
Het prachtige boek van Esther Gerritsen, De trooster, is niet onopgemerkt gebleven in christelijk Nederland en daarbuiten. Zo werd het boek, als eerste roman, voor de prijs voor het beste theologische boek van het afgelopen jaar genomineerd en ook de recensies waren lovend. Dat is terecht. Esther Gerritsen schetst een even boeiend als hoopgevend verhaal. Haar stijl, en vooral de ondertoon van hoop en verlossing in het boek, doen denken aan de boeken van de Amerikaanse schrijfster Marilynne Robinson. Met gevallen politicus Henry Loman, inderdaad er is sprake van een #metoo-schandaal, gaan we in het klooster op zoek naar zingeving en duiding van alles wat hem is overkomen. Henry is, zoals velen van zijn generatie, de band met God en geloof in de loop van zijn leven verloren. In het klooster treft hij de mismaakte conciërge en koster Jacob. Jacob is een tussenfiguur, hij is geen broeder maar ook geen leek. Tussen deze twee mannen ontstaat een vriendschap waarin begrippen als schuld, boete en troost een rol spelen. Gerritsen valt niet voor de verleiding om haar personages onder te verdelen in goed en kwaad, of wit en zwart. Beide mannen hebben meerdere lagen waarin gebrokenheid en verlangen naar heelheid rondzwerven. In hun ontmoeting – die vaak een botsing is – blijft voortdurend de spannende vraag spelen welke kant van hun karakter het zal gaan winnen.
De realistische gebrokenheid die Gerritsen in haar personages beschrijft leidt niet tot wanhoop maar nodigt de lezer uit om mee te verlangen naar hoop, geloof en liefde. Jacob zegt het zo: ‘Ik las de woorden van de psalm die we gingen zingen zoals altijd met twijfel, maar ik zong ze met zekerheid. Het is mijn lichaam dat gelooft, het zijn mijn stem en mijn handen.’

Naar aanleiding van:
James Martin SJ, The Jesuit Guide to (Almost) Everything. A Spirituality for Real Life, New York 2012.
James Martin SJ, Jesus. A Pilgrimage, New York 2014.
Esther Gerritsen, De trooster, Amsterdam 2018.

Ds. Elsbeth Gruteke-Vissia is predikant in Zeewolde (PKN), radiopresentator bij de EO en redacteur bij Kontekstueel. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.