36e jaargang nr. 5 (mei 2022)
thema: Een vloeibare generatie

Willem Jan de Hek
Jacobikerk: woordkerk in een literatuurstad

Utrecht is een stad van het woord. Sinds 2017 mag ze zich zelfs UNESCO City of Literature noemen. De stad bruist van de literatuurfestivals, boekhandels, bibliotheken, opleidingen, leeskringen en uitgevers. En dan zijn er natuurlijk nog de universiteiten, de hogescholen en de studentenverenigingen. Er zijn in Utrecht bovengemiddeld veel millennials te vinden die je blij kunt maken met een goed verhaal.

Op een zomerse dag zitten niet alleen de terrassen maar ook de trappen langs de Weerdsluis vol jonge mensen. Niet alleen samen met anderen voor de gezelligheid, vaak genoeg ook in hun eentje met een boek op schoot. Stel nu dat je kerk bent in zo’n stad. Moet je daar dan iets mee? De Jacobikerk dacht van wel en organiseerde in 2018 voor de eerste keer een zogenaamde Silent Reading Party in de stad. Meer dan dertig stille lezers vonden hun weg naar de kerk. Tijdens de afsluitende borrel bleken de deelnemers vooral te bestaan uit twintigers en dertigers uit de stad – grotendeels niet bekend met de kerk. En de reacties op het evenement waren positief. ‘Wat gaaf dat ik gewoon mijn eigen boek mocht meenemen.’ Dat bleek een meevaller – want normaliter wordt in de kerk toch van tevoren al bedacht wat je moet lezen en vinden?

Twintigers en dertigers zijn traditiegetrouw royaal vertegenwoordigd in de Jacobikerk. En ook in het missionaire werk – dat we sinds 2019 uitvoeren onder de paraplu van ViaJacobi – richten we ons primair op deze doelgroep. Tijdens ontmoetingen en gesprekken met twintigers en dertigers herken ik veel van wat in dit nummer van Kontekstueel onder de kernwoorden authenticiteit, tolerantie en participatie wordt geschaard. Alle drie zijn ze in de Jacobikerk eigenlijk voortdurend aan de orde. Zo beschikt de gemeente over een uniek en historisch kerkgebouw. We komen er meer en meer achter hoe belangrijk het is om dit gebouw open te stellen voor wie behoefte heeft aan een authentieke ervaring, al dan niet op zoek naar zin. Tijdens de ontmoetingen die zo ontstaan proberen we ons te oefenen in een tolerante houding ten opzichte van onze gasten en van elkaar. Het is belangrijk om onze gasten te laten weten dat we elkaar respecteren en accepteren.

Juist dankzij dat uitgangspunt biedt het programma van ViaJacobi – dat we volledig binnen de muren van de Jacobikerk uitrollen – volop ruimte voor participatie, doordat veel activiteiten opgezet zijn als een halffabricaat. Wat we aanbieden is steeds een kader waarbinnen een evenement plaatsvindt, maar waar je als deelnemer op je eigen manier invulling aan kunt geven. Wanneer we een festival in de kerk organiseren is er behalve een hoofdspreker bijvoorbeeld heel veel ruimte voor kleine workshops. In die workshops kan de nadruk liggen op kennisoverdracht, maar veel vaker gaat het om een creatief aan de slag gaan met een bepaald thema. Zo ontstaat er ruimte voor persoonlijke expressie en het uitwisselen van kennis. Tenslotte organiseren we geregeld kleinere evenementen die gericht zijn op persoonlijke beleving. Zo stond er in de veertigdagentijd van 2021 een witte tent in de kerk die je voor 24 uur kon ‘bewonen’. Een etmaal dat door elke deelnemer op geheel eigen wijze werd ingevuld.

Platform
Tijdens gesprekken met twintigers en dertigers, valt me steeds vaker iets op. Namelijk dat deze generatie twintigers vaker de hoe-vraag dan de waarom-vraag lijkt te stellen. ‘Hoe vind ik een partner?’ ‘Hoe ben ik een goede vriend?’ Maar ook: ‘Hoe kan ik handen en voeten geven aan mijn geloof?’ Soms worden de hoe-vragen als de kleine praktische vragen genegeerd, terwijl de waarom-vragen als relevant worden bestempeld. Klopt dat eigenlijk wel? Juist de vraag naar het hoe heeft iets eerlijks en kwetsbaars in zich. ‘Ik weet het zelf ook niet altijd, hoe doe jíj dat eigenlijk?’ Er spreekt in ieder geval de bereidheid uit om het anders te doen. Om naast een ander te gaan staan. En zo’n vraag getuigt van de behoefte om de antwoorden op moderne levensvragen te ontdekken door samen met anderen gewoonweg aan de slag te gaan. De activiteiten van ViaJacobi hebben ons in de afgelopen jaren geleerd dat juist de hoe-vragen een brug bleken te slaan tussen ‘gelovigen’ en ‘niet-gelovigen’. Ze bleken een prachtig vertrekpunt voor een nieuw type gesprek over zingeving waar we letterlijk de ruimte aan willen geven.

De aftrap van het platform ViaJacobi vond plaats in 2019 met een serie activiteiten rond het thema ‘Geluk’. Hieraan voorafgaand deden we uitgebreid onderzoek naar de (on)mogelijkheden van zo’n platform voor zingeving. Er is al heel veel in de stad. Tegelijkertijd leent juist een kerk als de Jacobi zich bij uitstek als de plek om zo’n platform te stichten. Lange tijd werd gesteld dat missionair werk zich vooral buiten de muren van de kerk zou moeten afspelen. Onze ervaring is anders. Het historische kerkgebouw is een asset, een geschenk dat we graag delen met de stad. Inmiddels is er een los-vaste groep bezoekers ontstaan van gemeenteleden én van bezoekers van buiten de kerk, waarbij deze laatste groep over het algemeen in de meerderheid is tijdens de activiteiten. Wat de deelnemers aan elkaar verbindt is een gezamenlijke interesse, bijvoorbeeld in een filosofisch onderwerp, in een bepaalde kunstvorm, in een maatschappelijk vraagstuk of in een persoonlijke levensvraag.
We kunnen merken dat het concept aanslaat en zien een groeiend aantal deelnemers aan de activiteiten. De afzonderlijke evenementen worden voorbereid en georganiseerd door een groot aantal vrijwilligers. Daarbij speelt de betaalde projectcoördinator een belangrijke coördinerende rol als het gaat om de continuïteit van het project. Daarnaast is het belangrijk om te blijven innoveren. De structuur van het platform laat het heel eenvoudig toe om nieuwe onderdelen aan het programma toe te voegen, al naar gelang de vraag die er is. Van ViaEten tot ViaMessiah en van ViaMaria tot ViaKluis. Het maakt ook dat we activiteiten die niet aanslaan, relatief eenvoudig kunnen vervangen door iets anders. Deze flexibiliteit past bij de doelgroep, die we in ons denkproces over nieuwe programmaonderdelen meenemen door middel van online evaluaties en enquêtes. Ook is er langzaam maar zeker een aantal vruchtbare vormen van samenwerking met partners in de stad op gang gekomen. Zo zijn er inmiddels goede connecties met onder meer de Openbare Bibliotheek, Broese Boekverkopers en Huis van Dominicus. En buiten Utrecht zijn we in gesprek met een aantal soortgelijke stadskerken en missionaire plekken om te kijken waar we dingen samen kunnen doen. Dankzij een subsidie die we begin dit jaar verworven bij het Fonds Kerk en Wereld van de Protestantse Kerk in Nederland, gaat de komende drie jaar een tweede betaalde kracht voor het platform aan de slag om te werken aan continuïteit, innovatie en samenwerking.

Gastvrijheid
Zoals hierboven al even vermeld hebben we er heel bewust voor gekozen om de activiteiten van ViaJacobi bínnen de kerkmuren van de Jacobikerk te ontplooien. Als gemeente beschikken we over een fantastisch ‘huis’ met een heel scala aan ‘kamers’. Veel van die kamers ontdekken we opnieuw. De consistorie bijvoorbeeld, die tot voor kort dienstdeed op de zondag en de rest van de week alleen fungeerde als rommelhok. Het blijkt een prachtige ruimte te zijn voor een creatieve workshop. Het is boeiend om te zien wat er gebeurt wanneer je een bestaand gebouw gaat herontdekken. Bijvoorbeeld door allerlei nieuwe functies te bedenken buiten het traditionele repertoire. Daarbij is het belangrijk om te bedenken dat in onze fluïde samenleving de scheiding tussen sacraal en profaan steeds diffuser geworden is. Een kaarsje branden, rust zoeken, een goed gesprek voeren lijkt meer geaccepteerd. Geregeld is er een groep studenten op bezoek in de Jacobikerk – tijdens een activiteit van ViaJacobi of om een andere reden. Als het even kan geef ik ze een rondleiding door de kerk en vertel ik hen iets over de rijkdom en de gelaagdheid van deze plek. Dat dit een plek is waar al eeuwenlang zinvolle woorden over het leven klinken.

Je merkt dat het bijna altijd werkt. Waar je op hoopt is dat de drempel tussen de stad en kerk lager wordt door zo’n bezoek. Dat je wat vooroordelen weg kunt nemen. En dat bezoekers erachter komen dat er écht iets te beleven en te vinden is op deze plek. Tegelijkertijd kost het je als gemeente ook wel wat om je gebouw op deze manier voor een grotere groep te ontsluiten. In het boek The Art of Relevance beschrijft museumdirecteur Nina Simon hoe zij haar museum relevant wist te maken voor allerlei nieuwe doelgroepen. Zij stelt dat we vaak maar één deur hebben openstaan waardoor we mensen uitnodigen om door naar binnen te komen. We moeten nieuwe deuren maken zodat ook andere doelgroepen zich welkom weten om binnen te komen – en om zich vervolgens niet alleen gast maar ook onderdeel te voelen van de gemeenschap. Het is een kunst om dit op de juiste manier te doen.

Cirkels rond de kern
In de Jacobikerk oefenen we onszelf om de kerk niet als een afgesloten ruimte te zien – met ‘gelovigen’ binnen de muren en ‘ongelovigen’ erbuiten. Het brandpunt van de kerk is de evangeliebediening, met daaromheen een aantal concentrische cirkels van betrokkenheid. De binnenste cirkel wordt gevormd door een geloofsgemeenschap die op zondag en doordeweeks in de Jacobikerk samenkomt. In deze kring rondom het evangelie leeft het volle besef dat het de moeite waard is om Jezus Christus te volgen en leerling van hem te zijn. Rondom deze binnenste kring liggen de andere cirkels van betrokkenheid. Bijvoorbeeld die van min-of-meer betrokken deelnemers, die weliswaar geen lid van de gemeente zijn maar wel degelijk geregeld hun gezicht laten zien in en om de kerk. Van studenten die voor een bepaalde periode in de stad wonen en met een kerkelijke gemeente willen optrekken. Of van Utrechters die geïnteresseerd zijn geraakt in het christelijk geloof. Van zoekers die een tijdje mee willen doen zonder zich meteen al te zeer te willen committeren aan een kerkelijke gemeenschap. Of van buurtbewoners die in de directe omgeving van het kerkgebouw wonen en werken en zo nu en dan de kerk binnenlopen als de deuren openstaan.

Rondom de Jacobikerk is zo een open gemeenschap ontstaan. Tussen de verschillende cirkels van betrokkenheid vindt op allerlei manieren beweging en uitwisseling plaats. Ik merk dat juist millennials zich thuis voelen bij deze opzet. Vanuit een grondhouding van gastvrijheid is iedereen welkom om mee te doen. En zetten we de deuren van de kerk maar gewoon open, in de overtuiging én in de ontspanning dat het uiteindelijk de Geest zelf is die richting geeft aan het leven van individuele mensen.

W.J. de Hek is theoloog en architect. Hij is als predikant verbonden aan de Jacobikerk te Utrecht en aan het platform ViaJacobi. Daarnaast is hij buitenpromovendus bij de PThU, waar hij onderzoek doet naar sacraliteit in de openbare ruimte. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.