38e jaargang nr.  1 (januari 2024)
thema: Kunstmatige Intelligentie (AI)

Laatst geboekt
Een film, een filosoof en een roman over het probleem van jezelf worden
Gerben Roest

‘Denken jullie weleens aan de dood?’ Als Barbie dit vraagt, valt het feest stil. Alle Barbies en Kens zijn vrolijk aan het dansen. Er is zojuist gejuicht dat het een perfecte dag is. ‘Deze avond is perfect. Het is perfect perfect. En jij ziet er zo mooi uit, Barbie. Dit is de beste dag ooit. Nou en of. En gisteren ook. En morgen ook. En overmorgen. En elke dag die nog komt.’ Na deze euforie valt iedereen stil als Barbie vraagt naar de dood. Ze verbetert zich snel in: ‘I’m dying to dance!’ Het vrolijke dansen gaat weer door.

In de film Barbie is Barbiewereld een perfecte wereld, waarin vrouwen alle belangrijke maatschappelijke functies innemen. Hoewel we de Barbies nooit echt aan het werk zien, is duidelijk dat de Kens niets anders kunnen dan op het strand doen alsof ze strandwacht zijn.
Maar Barbieland is een modelwereld naast ‘The Real World’. In die echte wereld wordt Mattel, het bedrijf wat Barbie verkoopt, gedomineerd door mannen. Ze verkopen een vrouwelijk ideaal, om zo de wereld waarin ze goed verdienen door te laten gaan.

Er blijkt interactie te zijn tussen Barbiewereld en de echte wereld. Een vrouw en moeder die richting de veertig gaat heeft er last van dat haar huid verandert en ze denkt aan de dood. Daar maakt ze Barbietekeningen bij en die beïnvloeden Barbies gedachten; vandaar dat ze over de dood begint. Het leidt ertoe dat Barbie en Ken de grens naar de echte wereld oversteken.
Ken ontdekt daar het idee van patriarchaat en doet de ervaring op dat iemand hem serieus neemt. Barbie raakt er in gesprek met de dochter van de moeder met doodsgedachten en ontvangt onverwachte kritiek. ‘Je werkt feminisme tegen, geeft meisjes een slecht zelfbeeld en verwoest de planeet door koopgedrag te stimuleren.’ ‘Nee, ik ben er juist op uit om jullie gelukkig en sterk te maken.’ ‘Ik ben sterk genoeg. En totdat jij hier kwam had ik al jaren niet meer aan Barbie gedacht, fascist.’
Terug in Barbieland doet Ken met de andere Kens een poging patriarchaal te leven. Uiteindelijk weten de Barbies dat te ondermijnen en geeft Ken huilend toe dat hij het toch ook niet gemakkelijk vond om de baas te spelen. Ken klampt zich dan aan Barbie vast, maar ze is niet verliefd. Ze vraagt zich af hoe dit verhaal voor haar gaat aflopen.

Jezelf zijn
De conclusie is: Barbie is Barbie, Ken is Ken (‘I am Kenough’). Ieder mag zichzelf worden. De bedenker van Barbie, Ruth Handler, verschijnt voor een tweede keer ten tonele en legt uit dat mens-zijn oncomfortabel is. ‘Mensen bedenken patriarchaat én Barbie om te dealen met het leven. En dan ga je dood.’ Daar is de dood weer. Maar voor de dood komt, wil Barbie leven. ‘Ik wil iets van betekenis kunnen creëren, meer dan een creatie zijn. Heb ik uw toestemming om mens te worden?’. ‘Dat hoef je mij niet te vragen’ ‘Bent u als bedenker niet de baas over mij?’. Nee, ze is vrij haar eigen wereld vorm te geven.

De laatste stap van Barbie in de film is een afspraak met de gynaecoloog in de echte wereld. Ze heeft nog geen geslachtsorganen en die wil ze wel hebben. Ze stapt de echt wereld in om een werkelijke vrouw te worden. Het is een verhaal over bevrijding van stereotypering van zowel vrouwen als mannen. Het is een verhaal over individuele vrijheid, jezelf worden. Er zit iets in van het avontuur van werkelijk mens worden, onaf zijn, een individu worden. Het wordt mooi bezongen in het slotliedje van Billie Eilish. Tegelijk is de boodschap gemeengoed en was de CEO van Mattel blij met de film. Mattel kan zichzelf na een periode van kritiek en dalende verkoop weer goed verbinden met de heersende filosofie van jezelf worden. En met deze nieuwe PR des te meer een bijdrage leveren aan de in de film bekritiseerde verwoesting van de planeet. Hoe het met de ‘Real World’ zit, is geen item in de film; de film gaat uiteindelijk alleen over hoe mensen zichzelf kunnen worden.

Woketheater
Precies op deze tendens heeft filosoof Cees Zweistra kritiek in zijn essay Woketheater. ‘De wereld heeft niet meer vrijheid, maar meer verantwoordelijkheid nodig.’ Eerder schreef hij een boek over complotdenken, Waarheidzoekers. Daarin analyseert hij het huidige complotdenken als een vorm van ‘caligulisme’, naar keizer Caligula, de Romeinse keizer die zijn paard liet wonen in een marmeren paleis, verzorgd door achttien dienaren. Caligulisme is nog wat anders dan narcisme. Internet geeft de mogelijkheid om samen met anderen een eigen wereld te scheppen, losgezongen van de echte wereld.
Zweistra stelt daar tegenover dat het nodig is ons te verbinden met de wereld zoals die nu is, aandacht te hebben voor de dingen en verantwoordelijkheid te nemen voor onze eigen omgeving. Daarbij is een accent op het ‘inauthentieke’ van de mens nodig. We kunnen niet alleen onszelf zijn, maar zijn altijd geboren in een wereld van taal en dingen, daarin zijn we geworteld. Ook is een ‘cultuur van gezelligheid’ nodig: ons huis als plek waar we beginnen met ons eigen leven vorm te geven, waar ruimte is voor reflectie en voor familie, vrienden en gasten met wie we het leven delen.

Woke en antiwoke
In de bewegingen van woke en antiwoke ziet Zweistra dat er weinig verantwoordelijkheid genomen wordt. Het zijn vooral denkbewegingen die publiekelijk theater maken, maar uiteindelijk gaan beiden uit van hetzelfde ‘arrivé liberalisme’ dat breed verspreid is. Daarbinnen wordt in allerlei variaties gepleit voor de mens die zijn eigen leven mag leiden. Of het nu activistisch of op een ‘anything goes’ manier is, beide variaties zitten aan de wokekant. Zweistra ontdekt dat vooral ‘antiwoke’ mensen anderen ‘woke’ noemen. Zijn analyse is dat ze dit doen om een zondebok te hebben die hen zelf gelegenheid geeft weinig constructiefs te doen. Als woke ‘zwak’ is, slachtoffers op het podium zet en de ‘normaliteit’ onrecht doet, kan antiwoke claimen op te komen voor het gewone leven waar je zelf krachtig wat van maakt. Woke kan dit conservatief noemen, en daarmee positioneert ze zichzelf als progressief. Antiwoke vind het prima conservatief genoemd te worden. Daarmee wordt echter verhuld dat men niet bezig is de wereld te bewaren. Eerder gaat het om emancipatie met een wildwestkarakter. ‘Neem je vrijheid, dwing het af! (…) Heerlijk die borrelhappen, prachtig die SUV, schitterend dat box 3-inkomen. Het is de vrijheid om in jezelf te kunnen blijven volharden: hoog de dijken op, bouw ruimteschepen voor Mars, omarm de kraai en de brandnetel, als wij onszelf maar kunnen blijven.’

Charlatan
De roman Charlatan van Zadie Smith gaat ook over hoe mensen zichzelf zijn en niet zijn. Dieper dan in Barbie wordt de complexiteit van personen gepeild, en hoe mensen samenhangen met de maatschappelijke en familiale geschiedenis waarin ze delen.
De grote publieke gebeurtenis waar de roman omheen cirkelt is theater: een rechtszaak rond iemand die ‘de Pretendent’ genoemd wordt. Dit proces vond werkelijk plaats rond 1870 en ging om een man die beweerde sir Roger Tichborne te zijn, erfgenaam van een landgoed in Engeland. Van deze man horen we in de roman nauwelijks een woord. In alle rust vraagt hij de massa: ‘Geloven jullie niet dat ik het ben?’ Ondanks allerlei bewijzen dat hij Roger Tichborne niet is, zijn er velen uit het ‘gewone volk’ die dat wel geloven. Een advocaat die hem bijstaat richt na zijn veroordeling een krant en een politieke groepering op. Die pleit onder meer voor afschaffing van belasting en eerlijke volksvertegenwoordiging. De beweging rond Tichborne bevat verschillende radicale sprekers die onder meer met een beroep op Leviticus pleiten voor eerlijke verdeling van land en vrijheid voor alle mensen. De belangrijkste figuur naast de Pretendent is Andrew Bogle, een bediende, afkomstig uit een Jamaicaanse tot slaaf gemaakte familie. Bogle is een rustige man, die er financieel op achteruitgaat als hij voor de Pretendent getuigt. Toch doet hij dat.

Zadie Smith schreef al een reeks romans na haar eerste en goed ontvangen White Teeth. Charlatan is haar eerste historische roman. Onder andere Hilary’s Mantels historische roman Wolf Hall hielp haar dit genre te gaan schrijven: omdat Mantel laat zien hoe dit door en door ‘mentaal’ kan, kan gaan over wat een tijd inhoudelijk typeert en hoe dit raakt tot in het heden. Met het herinneren van een flink deel van de negentiende eeuw brengt Smith in dit boek tot leven hoe kolonialisme, populisme, rijkdom en armoede, emancipatie en polarisatie al lang voor onze geboorte op complexe wijzen samenkwamen in personen, families, vriendenkringen, een land. Het is niet zo gemakkelijk hierin ‘jezelf te zijn’, lezen we af uit het leven van verschillende hoofdpersonen.

Wie ben ik?
De hoofdpersoon vanuit wiens perspectief het grootste deel van de roman geschreven is, is Eliza Touchet. Zij is de nicht van de bekende schrijver William Ainsworth en is nadat haar man haar verliet en haar kind stierf bij hem komen wonen. Eliza doorziet de ijdelheid van het leven van William en andere schrijvers en doet zelf scherp mee in het gesprek als Charles Dickens en anderen komen eten. Ze is verliefd geweest op Williams vrouw, terwijl ze ook met William een affaire had. Ze is betrokken op de beweging van emancipatie van vrouwen en voor afschaffing van de slavernij. Terwijl William bezig is nog eens een oninteressante en gezwollen historische roman te schrijven, bezoekt zij met Williams veel jongere tweede vrouw Sarah de rechtszaak van de Pretendent. Sarah kan amper lezen, komt uit ‘het gewone volk’. Eliza voelt de kracht van het populisme en hoe wat daar speelt vermengd is met een authentieke roep om vrijheid en recht. Haar bijzondere interesse wordt gewekt door Andrew Bogle, de Jamaicaan naast de Pretendent. Ze hoort zijn verhaal, dat vol pijn zit, en schrijft het op. Ondertussen leeft hij waardig en steunt dus de Pretendent. Slecht op één moment wordt duidelijk hoe groot de woede is die in hem zit. Eliza begint iets van Bogle te begrijpen. Bogle’s zoon Henry staat er anders in. Het begrip dat Eliza voor hem en zijn vader heeft en haar wijsheid dat dingen tijd nodig hebben, is voor hem niet waar. De waarheid is dat vrijheid iets eeuwigs is: hij is nu vrij. Je voelt de kracht van Henry. Ondertussen voelt Eliza zich afgepeld door de tijd. Wie is zij nog na alle rollen die ze heeft vervuld? Evenals andere personen vraagt zij zich af of ze niet zelf een charlatan is. Richting het einde krijgt ze kans verantwoordelijkheid te nemen die ze niet verplicht is te nemen. Ze beseft in de ondoorgrondelijkheid van haar eigen persoon dat ze tenminste een enkeling heeft kunnen liefhebben.

Greta Gerwig (regie), Barbie (Warner Bros. Pictures, 2023). 114 min. Online te zien via HBO en Pathé Thuis;
Cees Zweistra, Woketheater. Hoe we ontsnappen uit de greep van woke en antiwoke (Utrecht: Kokboekencentrum, 2023);
Zadie Smith, Charlatan (oorspronkelijke titel The Fraud) (Amsterdam: Prometheus, 2023).

G.J. Roest is predikant van de protestantse wijkgemeente De Oostpoort in Gouda. Mailadres: gerben.roest@pkngouda.n