38e jaargang nr. 5 (sept. 2024)
thema: Nazomer-nummer
Roelof de Wit
Laatst geboekt
Toevallige gebeurtenissen
‘Als ik toen haar niet had ontmoet…’ ‘Als ik op die dag eerder vertrokken was...’ Het leven hangt soms van toevalligheden aan elkaar. Schijnbaar kleine gebeurtenissen of keuzemomenten kunnen verstrekkende gevolgen hebben en daarmee heel bepalend zijn, ook voor de lange termijn. Het doet mij denken aan wat verteld wordt over Ruth. ‘Bij toeval kwam ze op de akker van Boaz’ (Ruth 2:3, NBV21). De HSV geeft het weer met: ‘En het overkwam haar dat ze op een deel van de akker van Boaz terechtkwam’. Het overkwam haar… Zomaar gebeurde het.
Zo gebeurde het dat onze vakantiebestemming deze zomer zomaar bepaald werd door een telefoontje afgelopen winter. ‘Roelof, I have to tell you something!’ Een vriendin belde dat ze ging trouwen en of wij ook wilden komen? Zeker! En zo trokken wij naar het land van bruid en bruidegom: Slowakije (overigens een prachtig vakantieland!), met een stapel boeken.
Alles wordt licht
Zo gebeurde het zomaar dat Ylva op de bus stapte. Alles wordt licht van Janke Reitsma vertelt haar verhaal. Ylva, een dolende jonge vrouw; onderweg in het ruige Noorse landschap, onderweg ook in het leven. Onderweg waarheen? Of is de vraag vooral: waarvandaan? ‘Weglopen kun je alleen als je ergens thuishoort’, zegt ze zelf. Maar waar is haar thuis? Ooit, zo’n tien jaar geleden, heeft ze in een opwelling een willekeurige bus gepakt naar nergens en is ze meegereden tot het eindstation. Waar ze terechtkwam, maakte haar niet uit. Ze wilde weg van waar ze vandaan kwam. Gaandeweg worden er steeds meer plaatjes uit haar levensverhaal ingevuld. Haar moeder, die veel voor haar betekende, is overleden. Ze is eenzaam achtergebleven, ontredderd; ze hunkert naar verbinding en liefde. Bij het busstation was ze onopvallend achterop een pick-up geklommen en zo kwam ze terecht op de boerderij van Jakob. Hij vraagt naar haar motief. ‘Ik weet het niet. Ik ben toevallig hier. Ik weet niet waarom dingen zijn zoals ze zijn. Ik heb nooit een plan.’ Jakob is de tegenpool van Ylve; hij is thuis op zijn boerderij en hoeft nergens heen. Hij heeft zijn dieren en is tevreden. Hij spreekt weinig: ‘Als hij zwijgt zegt hij het meeste.’ Ylve verlangt naar zo’n leven, in rust en eenvoud. ‘Mensen op het land praten niet over wat ze voelen, ze doen als hun dieren. Ook al hebben ze alles verloren, ze gaan verder met eten en drinken en slapen, en het is altijd vandaag.’ Er ontstaat contact tussen Ylve en Jakob, maar dat is nog wat anders dan verbinding: ‘We zijn als twee van die hoge dennenbomen, dicht bij elkaar, naast elkaar, maar ieder geworteld in zijn eigen stukje grond, onbeweeglijk vastgezet. Alleen als het hard waait, raken de toppen elkaar. Waaide het nu maar.’ Maar het is nu alweer lang geleden dat ze op de boerderij was. Nu maakt ze ’s nachts treinen schoon en leeft ze overdag verscholen in haar flat. Totdat ze het er op een dag uitfloept: ‘Ik heb een zoon!’ De roman springt voortdurend heen en weer tussen 2022 en 2012: gaandeweg wordt duidelijk wat zich op de boerderij heeft afgespeeld en waarom ze halsoverkop is vertrokken. Dan onderneemt ze opnieuw de reis naar de boerderij, dwars door de Noorse natuur. Onderweg reist een jongen met haar mee. In eerste instantie probeert ze hem weg te sturen, maar gaandeweg laat ze hem steeds meer toe: de denkbeeldige jongen van tien jaar die haar zoon is. Hem ontmoet ze aan het eind van het boek.
Een indrukwekkende roman die gaat over schuld en schaamte, over de gevolgen van keuzes. ‘Berouw is rouwen door schuld, er is geen rechtvaardiging tegen opgewassen.’ Over de reis terug, de reis naar binnen. Zoals de verloren zoon die opstaat en op zijn schreden terugkeert. Reitsma daalt diep af in de menselijke ziel en weet prachtig te benoemen hoe ons leven gevormd kan worden door gebeurtenissen.
Luister
Een leven gevormd door gebeurtenissen. Dat is ook het thema van de roman Luister. Marie, hoofdpersoon in het verhaal, is student fotografie, en gaat verderop in de roman als au pair in een Frans gezin aan de slag. Voordat het zover is, is er al veel gebeurd. In de proloog raakt een vrouw gewond bij de aanslagen in Parijs – het is 2015, de tijd van Charlie Hebdo. Ze is toevallig op de verkeerde tijd op de verkeerde plek. De vrouw die gewond raakt blijkt een bekend fotografe te zijn en docent van Marie op de academie waar ze studeerde. Tussen deze twee is dan al van alles voorgevallen. Pas later in de roman komt dat verhaal naar voren. Daarnaast vertelt de roman het verhaal van Philippe, de jongste zoon in een succesvolle familie in Parijs. Hij is een buitenbeentje en blijkt een soort zesde zintuig te hebben, waardoor hij van tevoren aanvoelt als er iets staat te gebeuren. Het maakt hem een onzeker en onrustig mens; op sommige plekken komt hij liever ook niet. Hij trouwt met een stewardess en het stel krijgt een kind. Een Duitse au pair doet haar intrede en Philippe gedraagt zich raar tegenover haar: hij bespioneert haar en achtervolgt haar op haar weg door de stad, bang als hij is dat haar iets zal overkomen. Als dat inderdaad gebeurt, blijkt hij op steenworp afstand te zijn en werpt hij zich op als haar beschermer.
Gaandeweg raken de levens van verschillende personen steeds meer met elkaar verweven. In prachtige zinnen schildert Bronwasser de personages en weeft ze gebeurtenissen aan elkaar. Ook hier is het toeval een belangrijk thema in de roman. ‘Een bar binnenlopen, iemand ontmoeten. Een bus missen of een trein juist wel halen, een vraag niet beantwoorden of de telefoon wel opnemen. Ingaan op een uitnodiging, niet deze hoek omslaan maar wel de volgende. (…) Je denkt dat je het kunt beïnvloeden, dat ferme beslissingen sturing geven, dat het maakbaar is. Dat vertelt iedereen aan elkaar, we willen het zo graag.’ Ook Marie wil (net als Ylve) haar verleden achter zich laten en is eveneens gevlucht. Anders dan in de roman van Reitsma speelt het wereldgebeuren op de achtergrond mee: de aanslagen in Parijs in de jaren tachtig in de tijd van de Duitse au pair; de val van de muur in Berlijn, en de aanslagen (opnieuw) in Parijs in 2015.
Van huis en haard
Ook Pieter Waterdrinker legt de verbinding tussen het dagelijks leven en wat zich op het wereldtoneel afspeelt. Hij doet dat zelfs heel nadrukkelijk. Jarenlang heeft hij in Rusland gewoond, is met een Russische vrouw getrouwd, kent het land en zijn inwoners en weet zich nadrukkelijk met hen verbonden. In Van huis en haard beschrijft hij de impact van de oorlog in de Oekraïne op zowel de inwoners van Rusland en de Oekraïne, alsook zijn eigen leven. Noodgedwongen heeft hij zijn huis in Sint-Petersburg moeten verlaten en verblijft tijdelijk in Frankrijk, ontheemd. Je proeft de spanningsvolle verhouding van liefde tot het land en een diepe afkeer van zijn leider. ‘Tsaar’ Poetin zit in zijn paleis, de nieuwe adel bestaat uit oligarchen, bankiers en de rijken, terwijl een mensenleven nog steeds weinig waard is. Alles wat Poetin nastreeft is de imperialistische droom van Groot-Rusland. Waterdrinker trekt de parallel met Hitler. ‘Hitler was een pathologische krankzinnige, Poetin een berekenende strateeg, zo was lange tijd het idee. Maar misschien is Poetin juist vanwege die koele berekening wel een grotere pathologische misdadiger dan Hitler. Opnieuw, opnieuw en opnieuw gaan mensen vanwege de kakkerlakken in het hoofd van één persoon sterven. Wat Poetin vandaag heeft gedaan is niet alleen een daad van agressie, maar ook een historische misdaad.’ Enerzijds voel je hoe Waterdrinker in shock is: alle zekerheden die hij had zijn op losse schroeven komen staan. Je leest hoezeer hij met het lot van Oekraïne begaan is, dat het hem soms de adem beneemt. Het oorlogsleed komt heel dichtbij. Anderzijds beleeft hij het leven in al zijn rijkdom, het loopt in zijn boek soms zomaar in elkaar over. De ene dag ziet hij in Oekraïne een busje langskomen met gewonden en verminkten, een paar pagina’s later is hij te gast in een Schots kasteel waar een bijna Downton Abbey-achtige sfeer hangt. Hij maakt reizen door Engeland, Schotland, Canada, Frankrijk, Duitsland, Portugal, Italië en Nederland. Een indringend boek, waarin groot en klein leed voortdurend door elkaar loopt.
Het geloof van mijn vader
In het recente boek van Van Zweden, Het geloof van mijn vader, staat een andere oorlog centraal: de Tweede Wereldoorlog. Het is het verhaal van drie generaties, getekend door de gebeurtenissen: opa Jaap, vader Kees en dochter Corien. Grote en kleine verhalen lopen in elkaar over, raken en beïnvloeden elkaar. Schijnbaar toevallige gebeurtenissen drukken een stempel. Zeker bij vader Kees heeft de oorlog diepe sporen getrokken. Lichamelijk: in de telkens opspelende migraine; maar ook geestelijk: zijn geloof wordt steeds aarzelender. Aanvankelijk treedt hij nog op als evangelist, maar zijn geloof verdampt gaandeweg. ‘Auschwitz heeft de geschiedenis leeggezogen en alle voetsporen van God eruit weggewist.’ Opa Jaap kende een rotsvast vertrouwen, ook in de moeilijkste omstandigheden. Zijn gebeden voor medegevangenen maakten diepe indruk. Hij wist zich in alles in Gods hand; het gaf hem rust. Kees leeft met veel vragen. Waar Jaap Gods hand zag in een stuk brood dat hij onverwacht kreeg, stelt Kees de vraag: waarom hij wel en een ander niet? Waarom handelt God – als Hij erachter zit – zo willekeurig? Hij krijgt het niet bij elkaar. Het is hem te toevallig.
Leven en lot; ons kleine leven en God. Het lijkt soms een kluwen waarin je verstrikt raakt. Deze rood draad ontdekte ik in bovenstaande boeken. Soms licht er een spoor op, ook in je eigen leven. Vaak ook niet. Eén telefoontje bracht ons deze zomer in Slowakije. Een feestelijke gebeurtenis viel ons ten deel. De dag na de bruiloft gingen we naar de plek waar ik de bruid voor het eerst ontmoette (ongeveer zestig kilometer verwijderd van de grens met de Oekraïne). De kerk organiseert daar elke zomer kinderkampen. Het thema van die week was het verhaal van… Ruth. Toevallig?
Janke Reitsma, Alles wordt lichter (Mozaïek, 2024);
Sacha Bronwasser, Luister (Ambo|Anthos, 2023);
Pieter Waterdrinker, Van huis en haard. Dagboek van een jaar op drift (Nijgh & Van Ditmar, 2023);
Corien van Zweden, Het geloof van mijn vader. God en de oorlog in drie generaties (De Bezige Bij, 2024).
R.F. de Wit is predikant van de Hoflaankerk in Rotterdam-Kralingen.
Mailadres:
- Raadplegingen: 86