38e jaargang nr. 6 (nov.. 2024)
thema: Rome en Reformatie. Verlangen naar zichtbare eenheid
Jan Dirk Wassenaar
‘Is Christus dan verdeeld?’
1 Korintiërs 1:13 en 3:3
In de verklaring van het platform Rome Reformatie wordt de kerk tweemaal ‘een verscheurde kerk’ genoemd en wordt gesteld dat Christus verscheurd is geraakt. Alle reden om stil te staan bij de achtergrond van de kwalificatie ‘verscheurd’. Ze doet denken aan een verwijt van de apostel Paulus in 1 Korintiërs 3:3 en aan een vraag van hem in 1 Korintiërs 1:13. Het verwijt: ‘(…) wanneer u afgunstig en verdeeld bent, dan bent u toch gebonden aan deze wereld, dan leeft u toch als ieder ander?’ De vraag: ‘Is Christus dan verdeeld?’
De Griekse woorden voor ‘afgunstig’ en ‘verdeeld’ in 1 Korintiërs 3:3 komen ook samen voor in Romeinen 13:13, 2 Korintiërs 12:20 en Galaten 5:20. In alle drie gevallen staan ze in een opsomming van ondeugden. In 1 Korintiërs 3:3 (vergelijk 3:4) verwijt Paulus de Korintiërs letterlijk dat ze nog vleselijk zijn en nog naar de mens wandelen, wat dus vertaald is met: ‘(…) dan bent u toch gebonden aan de wereld, dan leeft u toch als ieder ander?’ In Galaten 5:19 spreekt de apostel over ‘de werken van het vlees’, wat in de NBV uit 2004 is weergegeven met ‘wat onze eigen wil allemaal teweegbrengt’. In de NBV21 wordt gesproken over ‘de praktijken waartoe de aardse begeerte aanzet’. Van gelovigen mag een andere leefwijze verwacht worden, namelijk volgens de maatstaven van de Geest (Rom. 8:4), dan wel ‘naar Christus Jezus’ (Rom. 15:5), waarbij het woord ‘eensgezindheid’ valt.
Met zijn verwijt van verdeeldheid in 1 Korintiërs 3:3 komt Paulus terug op wat hij in 1:11 had geschreven: ‘Door Chloë’s huisgenoten is mij namelijk verteld, broeders en zusters, dat er verdeeldheid onder u heerst.’ Over Chloë is niets met zekerheid bekend. Wel kan men aannemen dat haar huisgenoten gemeenteleden waren, omdat zij op de hoogte waren van de verdeeldheid. Zij hadden de apostel, die zijn brief vermoedelijk in het voorjaar van het jaar 55 vanuit Efeze heeft geschreven, over de problematische toestand van de gemeente bericht. Merkwaardig is dan wel dat de officiële vertegenwoordigers die in 16:17 worden genoemd – het gaat om Stefanas, Fortunatus en Achaïkus – niets over dat pijnlijke thema hebben verteld. Dat blijkt althans nergens uit. Mogelijk hebben zij niet erg zwaar aan de verdeeldheid getild. Het kan ook zijn dat Paulus, die de gemeente in 16:18 oproept om hen in ere te houden, hen niet onder de verdenking wilde brengen dat zij de verwikkelingen doorgebriefd hadden.
Schisma’s en partijschap
De verdeeldheid waar Paulus in 1 Korintiërs 1:11 over spreekt, is vermoedelijk synoniem van de scheuringen (Grieks: schismata) waarover hij het in 1:10 heeft. In dat vers roept hij op tot eensgezindheid, ‘om scheuringen te vermijden en in uw denken en uw overtuiging volkomen één te zijn.’ Hetzelfde woord bezigt hij in 11:18 en 12:25. In 11:18 wraakt hij de gemeentelijke verdeeldheid in de samenkomsten. In 12:25 gebruikt hij de beeldspraak van de gemeente als een lichaam. Dat moet zijn samenhang niet verliezen. Over schismata gesproken… later kreeg het woord een kerkelijke connotatie.
Uit 1 Korintiërs 1:12 wordt duidelijk dat de verdeeldheid en de scheuringen te maken hadden met partijschap. Men noemde zich aanhanger van Paulus, Apollos, Kefas of Christus. Waar Paulus bijvoorbeeld in 3:16-23 de gemeente als geheel op het oog heeft en door partijschap bedreigd ziet, hebben sommigen zich blijkbaar toch opgeblazen (4:18). Dat geldt kennelijk niet voor Apollos, want hem noemt de apostel in 4:6 met zoveel woorden voorbeeldig. Hij veroordeelt het schismatieke gedrag in 3:3, dat al ter sprake kwam: men leeft dan als ieder ander.
Een exegeet heeft naar aanleiding van 1 Korintiërs 1:12 gezegd dat de vraag naar de partijen in Korinte ‘een complete bibliotheek’ aan literatuur heeft opgeleverd. Volgens die uitlegger heeft speculatie hierbij getriomfeerd. Over de partijen is namelijk zo goed als niets met zekerheid te zeggen. Wel is het aannemelijk dat de groep van Paulus zich gevormd heeft na afwijzing van de grondlegger van de gemeente door anderen. Het lijdt geen twijfel dat de apostel tegen zijn wil tot partijhoofd is gemaakt. Ook is wel duidelijk dat hij Apollos en Kefas niet verantwoordelijk voor de schisma’s houdt; meer dan eens benadrukt hij zijn solidariteit en overeenstemming met hen (zie 3:5-9, 22; 4:6; 15:11; 16:12).
Een Christuspartij?
Opmerkelijk is dat Paulus de Christuspartij geheel nevenschikkend in aansluiting aan de drie andere formuleert, in parallellie. Dat roept een vraag op: is er dan in de gemeente van Korinte een Christuspartij geweest, zoals er ook een Paulus-, Apollos- en Kefaspartij bestaan hebben? Nee, over het algemeen wordt gedacht dat de apostel hier gebruik maakt van de stijlfiguur van retorische overdrijving. In de trant van: ‘Het komt nog zo ver dat er een Christuspartij wordt opgericht.’ Er is alle reden voor die interpretatie, omdat hij de andere autoriteiten in 3:22-23 tegenover Christus stelt.
In 1 Korintiërs 1:13 stelt Paulus de retorische vraag: ‘Is Christus dan verdeeld?’ Zo staat het in de NBV2021. Maar in het Grieks staat vóór ‘Christus’ het bepaalde lidwoord, dus eigenlijk ‘de Christus’. Prof. dr. A.M. Brouwer vertaalde dan ook: ‘Is de Christus dan in stukken gedeeld?’ Vermoedelijk gaat het bij ‘de Christus’ om een verkorte vorm van ‘het lichaam van Christus’ (vergelijk 12:12). De apostel bedoelt: ‘Wie “in Christus” is, is daarmee in het lichaam van Christus en wie het lichaam van Christus verdeelt, verdeelt daarmee Christus, die zich in de gemeente belichaamd heeft en in zijn lichaam present is.’ Daarmee is niet gezegd dat Christus in de kerk opgaat. De kerk is niet ‘Christus prolongatus’, ‘voortgezette Christus’. Dat zou niet in de geest van Paulus zijn. Maar wel is verdeling van het lichaam van Christus verdeling van Hemzelf.
‘Hetzelfde zeggen’
Paulus roept in 1 Korintiërs 1:10 op tot ‘eensgezindheid’. In het Grieks staat daarvoor een uitdrukking die letterlijk ‘hetzelfde zeggen’ betekent. In niet-Bijbelse bronnen uit de oudheid heeft die een politieke kleur, ze staat dan voor orde en vrede. Ze komt bijvoorbeeld een keer voor om de verzoening en vriendschap tussen Athene en Sparta aan te duiden. Op het kerkelijke erf gaat het uiteraard om consensus in belijden. Dogmatisch uniforme taal in afgeronde leerstellingen is ten tijde van Paulus’ werkzaamheid nog niet aan de orde. Wel is het de bedoeling dat er geen misverstand over de kern van het getuigenis mag bestaan: ‘dat Christus voor onze zonden is gestorven, zoals in de Schriften staat, dat Hij is begraven, dat Hij op de derde dag is opgewekt, zoals in de Schriften staat’ (15:3-4) en dat Hij de Heer is (12:3).
De verklaring ven het platform Rome Reformatie begint met deze alinea: ‘De breuk tussen Rome en Reformatie mag na ruim vijfhonderd jaar niet als vanzelfsprekend beschouwd worden. In het licht van de ene Heer, de ene doop en het ene geloof blijft gescheidenheid fundamenteel in strijd met het belijden van de kerk en prikkelt daarom tot zelfonderzoek. Wij geloven immers “de ene heilige katholieke apostolische kerk.”’ Het onderzoekje naar de context van het verwijt van Paulus in 1 Korintiërs 3:13 en zijn vraag in 1 Korintiërs 1:13, waarvan ik het resultaat hierbij heb doorgegeven, onderstreept die mening: ‘een verscheurde kerk’ is principieel ‘onbestaanbaar’, omdat Christus niet verdeeld is. Verdeeldheid, schisma’s, partijschap, het is ‘werelds’, om niet te zeggen ‘uit den boze’.
Dr. J.D.Th Wassenaar is predikant van de Protestantse Gemeente Hellendoorn.
Mailadres:
- Raadplegingen: 53