39e jaargang nr.  1 (jan. 2025)
thema: Jong en vogelvrij? Jongeren, mentale problemen en de kerk

Jeroen Hagendijk
Wees geen geparkeerde auto's
Paus Franciscus’ brief aan de jeugd

‘Christus leeft! Hij is onze hoop en op wonderlijke wijze brengt Hij jeugd in onze wereld. Alles wat Hij aanraakt, wordt jong, nieuw en vol van leven. Het eerste dat ik zou willen zeggen tegen elke jonge christen is dit: Christus leeft en wil jou ook laten léven!’

Dit zijn eerste woorden van Christus Vivit (2019), een lange brief van paus Franciscus gericht aan jonge christenen wereldwijd. Het document is ontstaan vanuit een eerder gehouden jongerensynode en niet eerder heeft een paus zich zo uitdrukkelijk gericht tot de jongeren van de kerk. Christus Vivit roept de hele katholieke kerk op om haar jeugdigheid opnieuw te vinden en om jongeren en jongvolwassenen als volwaardige leden van de kerk te beschouwen en te behandelen.

Pastoraal
De toon van de brief is pastoraal. Paus Franciscus spreekt de jongeren persoonlijk aan en wijdt veel woorden aan allerlei vormen van lijden en manipulatie die hen overkomen. Als aartsbisschop leefde Bergoglio tussen de daklozen. Hij stond erom bekend steevast door de steegjes van de sloppenwijken van Buenos Aires te struinen en de locals te ontmoeten. Zijn theologie is ontstaan vanuit nederigheid: hij heeft veel lijden van dichtbij gezien en het is daarom niet verrassend dat hier en daar de toon van de bevrijdingstheologie klinkt. Er zijn machten en ideologieën die jongeren beroven van hun jeugd, hen tot individualisten maken en hen leren om anderen te wantrouwen. Word wakker, sta op, vecht jezelf met Christus vrij! ‘Jongeren, geliefden van de Heer, hoe waardevol moeten jullie zijn als jullie verlost zijn door het kostbare bloed van Christus! Beste jongeren, jullie zijn onbetaalbaar! Jullie zijn niet te koop! Laat jezelf alsjeblieft niet kopen. Laat jezelf niet verleiden. Laat jezelf niet tot slaaf maken door vormen van ideologische kolonisatie die ideeën in jullie hoofden planten, met als resultaat dat jullie slaven, verslaafden, mislukkelingen in het leven worden. Jullie zijn onbetaalbaar. Jullie moeten dit altijd herhalen: ik ben niet te koop; ik heb geen prijs. Ik ben vrij!’ (par. 122).
Maar bevrijdingstheologie is niet de enige invloed in dit document. Er speelt op de achtergrond meer dan dat. Want hoewel sommige delen gaan over jongeren die lijden, is dat niet het zwaartepunt. De rode draad is: jongeren worden bemoedigd, er worden woorden gegeven aan hun leefwereld, er wordt taal gezocht voor hun roeping in het leven. Het doel is om jongeren aan te sporen te groeien in heiligheid en in toewijding aan hun roeping.
Ik was benieuwd welke theologische overtuigingen ten aanzien van de jeugd in deze brief zijn te ontdekken. Heeft de paus een specifiek theologisch perspectief op de jeugd?

Een theologie van de jeugd
Het helpt om te beginnen bij de vraag wat we precies bedoelen met een theologisch perspectief op jeugd. Bestaat er zoiets als een theologie van de jeugd? Of geldt elke substantiële uitspraak over de jeugd uiteindelijk ook voor mensen in het algemeen? Is elk eigene van de jeugd steeds ook weer niet in absolute zin het eigene? De jeugd is jong – maar ook ouderen kunnen jong van geest zijn en iets jeugdigs hebben. En omgekeerd kan een jong mens haar jeugdigheid verliezen doordat stabiele ouderfiguren ontbreken. De jeugd is beloftevol – maar ook dat niet altijd. Denk aan de mentale crisis waar veel jongeren nu aan onderdoor gaan (Haidt). Of denk aan de jonge raadgevers van koning Rechabeam die alleen maar voor ellende zorgen met hun slechte inzicht en grote mond (1 Kon. 12:10). De jeugdigheid (jeugd als gemoedstoestand) is beloftevol – zeker, maar ook de ouderdom met haar ervaringswijsheid kan beloftevol zijn. Lees de Bijbelse wijsheidsliteratuur, waarin de ouderdom de jeugd onderwijst. De jeugdigheid leeft vooruit! – ja, maar er is ook een vorm van jeugdigheid die achteruit leeft. Het type volwassene dat niet ouder wil worden en hard zijn best doet om alsmaar jong te blijven. Zulke jeugdigheid heeft iets treurigs, alsof ze wegvlucht voor het ouder worden. Men bedankt voor de sierlijke kroon van de grijsheid.
Ook een Bijbelse theologie levert niet veel op, vrees ik, als ze zich alleen richt op jongeren in de Bijbel. Een Bijbels-theologisch overzicht biedt Paul G. Kelly in zijn boek Being Young: A Biblical Theology of Youth (2021). Wat Kelly uiteindelijk weet te condenseren uit een veelheid van Bijbelse gegevens is niet veel en niet verrassend: ‘First, the Bible assumes that youth will take on adult responsibilities much earlier than young people in Western culture typically do. Second, youth lack the experience of older adults, and, as a result, are prone to youthful folly. Third, youth naturally display a passion toward life that can be exhibited in a greater willingness to risk than is seen in their older counterparts, a passion that seems to be characteristic of their age.’
Wat het derde punt betreft, is het woord ‘naturally’ veelzeggend. Aan de hartstocht voor het leven en de bereidheid om risico’s te nemen, kan het de jeugd ook zomaar ontbreken.

Lentegestalte
Dichter in de buurt komt Arjan Plaisier. In zijn boek Overvloed en overgave (2013) schrijft hij prachtig over de verschillende seizoenen van het geloof. Het geloof kent verschillende gestalten en kan een lente, zomer, herfst of winter doormaken. Het sterke van de vergelijking met seizoenen, is dat de verschillende geloofsgestalten worden losgemaakt van chronologische levensfases. Een ouder iemand kan een geloofslente beleven. Het gaat dan dus niet meer over de jeugd als de leeftijdscategorie tussen kindertijd en volwassenheid, maar over jeugd als jeugdigheid.
In de lentegestalte van het geloof ontwaart Plaisier spontaniteit, liefde, radicaliteit en pijn. De spontaniteit gaat over het geloof als gave. Geloof is vaak geen uitkomst van een lange redenering. Ze is meestal geen antwoord op de vraag ‘waarom’. ‘Geloof is een spontaniteit van zien, van horen, van vertrouwen, van overgave’ (p. 69). Het komt tot bloei en het is moeilijk om onder woorden te brengen waardoor.
De lentegestalte van het geloof kenmerkt zich ook door liefde. Denk aan lentekriebels. Liefde en verliefdheid raken aan overgave. Jezelf helemaal toewijden aan Christus, zoals de zondares misdadig verspillend is wanneer ze de voeten van Jezus zalft. Dat is liefde. Liefde wil niet tellen, maar stromend wegschenken.
Het derde dat Plaisier onderscheidt, is de radicaliteit. Het maken van radicale keuzes hoort bij de lentegestalte van het geloof. Met name bij jonge mensen ziet Plaisier dat gebeuren. ‘Netten worden achtergelaten, grenzen overgestoken en handen aan de ploeg geslagen’ (p. 71). Ouderen zullen zulke radicaliteit eerder onbezonnen vinden. ‘Want ouderen hebben zich neergelegd bij de feiten, maar jongeren kraken de feiten in naam van de waarheid’ (p. 71). Ten slotte draagt de lentegestalte van het geloof pijn met zich mee. Dat is geboortepijn. De lente wordt veroverd op de winter, schrijft Plaisier. ‘De ziel kan zich te slapen gelegd hebben in een bed van sneeuw, en dood zijn gegaan aan gemakzucht, traagheid en onverschilligheid. Lente is de breuk daarmee’ (p. 72). Zo’n breuk doet pijn.

Christus Vivit
Deze vier elementen van de lentegestalte van het geloof kun je herkennen in Christus Vivit. De spontaniteit spreekt uit alles. Alleen al uit de beginwoorden waar ik dit artikel mee begon. Maar steeds zijn er bemoedigende woorden die niet problematiseren, maar uitdelen en verwarmen. ‘Het eerste dat ik zou willen zeggen tegen eenieder van jullie is dit: “God houdt van je”. Het maakt niet uit of je dat al eerder gehoord hebt of niet. Ik wil je eraan herinneren. God houdt van je. Twijfel daar nooit aan, wat er ook gebeurt in je leven. Op elk moment, ben je oneindig geliefd’ (par. 112). Belangrijk om op te merken is dat paus Franciscus steeds vertrekt bij God. God heeft ons lief en schenkt ons het leven. We weten niet waarom, maar laat het je toevallen. Ontroerend lenteachtig is de volgende passage: ‘Als je je innerlijke vitaliteit, je dromen, je enthousiasme, je optimisme en je vrijgevigheid bent verloren, staat Jezus voor je zoals Hij ooit voor de dode zoon van de weduwe stond, en met al de kracht van zijn opstanding spoort Hij je aan: “Jongeman, Ik zeg je, sta op!”’ (par. 20).
Christus Vivit is ook doorspekt van aansporingen tot overgave. Geloof is hier volop een zaak van het hart, van de liefde. ‘Zoek je hartstochtelijkheid? […] Word verliefd! (of laat je beminnen!), want niets is praktischer dan God vinden, dan verliefd worden op een alomvattende manier. Waar je verliefd op bent, wat je verbeelding grijpt, zal alles beïnvloeden. Het zal bepalen wat je ’s ochtends uit bed krijgt, wat je ’s avonds doet, hoe je je weekenden doorbrengt, wat je leest, wie je kent, wat je hart breekt en wat je met vreugde en dankbaarheid vervult. Word verliefd, blijf verliefd en het zal alles bepalen’ (par. 132).
De radicaliteit vinden we ook volop in de brief van de paus. ‘Laat het alsjeblieft niet aan anderen over om protagonisten van verandering te zijn. Jullie [jongeren] zijn degenen die de toekomst in handen hebben! Door jullie komt de toekomst de wereld binnen. Ik vraag jullie dan ook om protagonisten van deze transformatie te zijn. […] Blijf apathie bestrijden en bied een christelijk antwoord op de sociale en politieke problemen die in verschillende delen van de wereld ontstaan’ (par. 174). Daarbij spoort de paus jongeren aan om risico’s te nemen, om dus niet bang te zijn om pijn te moeten incasseren. ‘Verwar geluk niet met een leunstoel, en leef je leven niet achter een scherm. Wat je ook doet, word niet het zielige gezicht van een verlaten voertuig! Wees geen geparkeerde auto's, maar droom vrijelijk en maak goede keuzes. Neem risico's, zelfs als dat betekent dat je fouten maakt. Ga niet verdoofd door het leven en benader de wereld niet als toeristen. Maak een rel! Verdrijf de angsten die jullie verlammen, zodat jullie geen jonge mummies worden. Leef! Geef jezelf over aan het beste van het leven! Open de deur van de kooi, ga naar buiten en vlieg! Neem alsjeblieft geen vervroegd pensioen’ (par. 143).
Met Plaisier zouden we kunnen zeggen dat de paus aan de jeugd schrijft in lentetaal. Zijn theologische visie op de jeugd stoelt op de lentegestalte van het geloof. Het theologische vertrekpunt is het geloof in opstanding van Christus. Het nieuws daarvan dient zich aan, spontaan en onverklaarbaar. Het wil ons opnieuw jong maken. Ons hart veroveren. Ons aanzetten tot een nieuwe manier van leven en ons aanmoedigen om het risico van de liefde te wagen die de tol van de tranen zal vragen.

Mentale crisis
Ik denk dat de brief van de paus sinds het jaar van publicatie niet aan relevantie heeft ingeboet, maar juist relevanter is geworden. Sinds 2019 zijn de psychische gevolgen van het smartphonegebruik en sociale media onder jongeren nog duidelijker in beeld gekomen. Veelbesproken is het onderzoek van Jonathan Haidt. Ook coronatijd had gevolgen voor het mentale welzijn van jongeren. Zelfdodingscijfers onder jongeren namen met bijna zeventien procent toe in de afgelopen tien jaar. Waardoor dat komt is niet gemakkelijk te zeggen. Maar dat er sprake is van een mentale crisis onder jongeren, lijkt evident. In diverse bijdragen in dit nummer van Kontekstueel wordt erover geschreven.
Wat we dan kunnen gebruiken, zijn voorgangers zoals paus Franciscus. Mensen die de moeiten van jongeren kennen en verwoorden en tegelijk voluit geloven in de kracht van de ontmoeting met de levende Heer. Jezus leeft en wie Hem ontmoet en zich door Hem laat aanspreken, vindt nieuwe jeugd. Natuurlijk: wie sceptisch is, vindt dit te wollig. Het klinkt als de optimistische taal van geestelijken. De werkelijkheid is toch rauwer? Mentale problemen los je niet op met een goede preek. Zeg niet te makkelijk dat geloven gezond is. Het christelijk geloof heeft vast aspecten die het welzijn van mensen goed doen (de gemeenschap, de zorg voor elkaar, de zingeving), maar de weg van het kruis achter Jezus aan is geen weg uit de ggz-problematiek. Pastors moeten hierin terughoudend zijn.
Maar waar de paus op inhaakt, is niet de geestelijke gezondheid. Zijn Christus Vivit is een reactie op de tijdgeest. Het is een pamflet tegen de richtingloosheid en het betreurt het feit dat het leven van veel jongeren nergens meer aan waagt. De lusteloosheid, want de uitzichtloosheid.
Jongeren van nu missen zo geregeld de harstocht die de jeugd zou moeten kenmerken; de bereidheid om ergens voor te knokken. Dat dit ontbreekt, ligt niet aan henzelf. En belangrijker nog is het om op te merken dat dit zo niet hoeft te blijven. Het kan veranderen, want Christus leeft. Hij is onze hoop en op wonderlijke wijze brengt Hij jeugd in onze wereld. Alles wat Hij aanraakt, wordt jong, nieuw en vol van leven. We hebben meer van die betoverende lentetaal nodig.

J.J. Hagendijk is predikant van de Pelgrimvaderskerk te Rotterdam-Delfshaven en redactielid van Kontekstueel.
Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.