november 2010 (25e jaargang nr. 2)
Multicultuur: zegen of vloek?
‘… om uit die twee in zichzelf een nieuwe mens te scheppen’
Efeziërs 2:14
H.G.J. van Dolder
In de discussie over de multiculturele samenleving vallen de laatste tijd steeds meer woorden als ‘kritiekloze omarming’ of zelfs ‘het failliet’. Voor- en tegenstanders lijken zich te verschansen in hun kampen, waarin ze ‘willen verbinden’ of ‘opkomen voor onze eigen identiteit’. Is er vanuit de bijbel een richting aan te geven voor ons spreken en handelen in kerk en samenleving over het samen leven met verschillende culturen?
We komen dan al snel bij de vraag: Zijn de verschillende culturen een zegen of een vloek? Hoort multiculturaliteit bij de schepping of bij de val? Voor we hier iets over zeggen, moeten we beseffen dat we in een traditie staan, die op dit punt veel cultuurgebonden uitspraken als goddelijke waarheid heeft verkondigd. Denk daarbij aan de uitleg van de vervloeking van Kanaän in Genesis 9:20-28 om slavernij en superioriteit theologisch te sanctioneren.
Bedoeld in de schepping
Het verhaal van de toren van Babel lijkt zich op het eerste gezicht te lenen voor een negatieve duiding van de verscheidenheid van talen en culturen. Culturele verscheidenheid is de straf of de vloek op de menselijke hoogmoed. Wanneer we het verhaal van de torenbouw lezen vanuit de opdracht in Genesis 1:28, herhaald in Genesis 9:1, waarbij de mensheid de aarde moet bevolken, krijgt het een andere kleur. Een belangrijk motief om de toren te bouwen was: ‘dan zullen we niet over de hele aarde verspreid raken’ (Gen. 11:4).
De spraakverwarring moeten we eerder duiden als een reactie van God op de mens, die de opdracht uit Genesis 1 wilde trotseren, dan als een straf op zijn hoogmoed waardoor de mensen werden verspreid over de aarde. We mogen concluderen dat er - ook zonder zondeval - op den duur een verscheidenheid aan culturen ontstaan zou zijn, zoals nu ook het geval is. Verspreiding over de aarde en ontstaan van verschillende culturen mag theologisch gezien worden als bedoeld in de schepping.
Alle volken
Wanneer we de bijbel lezen, komen we terecht in de diverse werkelijkheid van de ontmoeting, beïnvloeding en confrontatie van culturen. Vele meningen over de samenleving zullen gestaafd kunnen worden met teksten. Van integratie in Jeremia 29 tot ghettovorming in Nehemia 10. Van Abram en Mozes tot Jezus en de kerk in Antiochië staan veel verhalen in het licht van migratie, gemengde huwelijken, oorlog, asiel en al dan niet geslaagd multicultureel samenleven.
Ondanks dat de openbaring begint bij Israël, is het Oude Testament geen monocultureel boek. In de uitverkiezing van Israël horen we steeds het grote visioen dat de God van Israël de God van alle volken is en wil zijn.
Christus als nieuwe mens
In de komst van Jezus vindt deze openbaring zijn grote doorbraak. Jezus is een multiculturele Heiland. Elke historische grootheid zal proberen zijn stamboom zo zuiver mogelijk te houden. Maar in het geslachtsregister worden juist de namen genoemd van Tamar, Rachab, Ruth en Batseba, die het CV van Jezus daarmee een bewust discutabele, maar ook mulitculturele tint geven.
Efeziërs 2 zet het nieuwe van Jezus scherp neer. Jezus is de eerste van een nieuwe mensheid. Uit Joden en heidenen wordt in Christus een nieuwe mens geschapen. Jezus incarneert niet in een cultuur om er cultuurloos uit te komen. Maar in Hem begint een nieuwe mensheid, waarin verschillen niet ongedaan gemaakt worden, maar waarin de vijandschap ertussen afgebroken wordt. De kerk is de eerste plaats waar we deze nieuwe orde mogen uitleven. Principieel is dus iedere kerk multicultureel. Of dat in de praktijk ook altijd moet uitmonden in een gemeente met verschillende culturen onder één dak, is een volgend punt.
Onder kritiek
Een prangender vraag is hoe deze werkelijkheid in de kerk zich verhoudt tot de bredere samenleving. De orde van het Koninkrijk is niet zo maar te realiseren in de maatschappij. We mogen die andere orde laten zien als een zichtbaar getuigenis. Maar ook inhoudelijk kunnen we een bijdrage leveren. Niet door het lenen van allerlei termen als ‘in de waarde laten’ of ‘tolereren’. We kunnen elkaar niet ‘in de waarde laten’ in de zin van ‘in de waarden en normen laten’. Dat doet Jezus ook niet met ons. Hij heeft ons lief zoals we zijn, we worden geaccepteerd, maar worden tegelijk van binnen uit veranderd, waarbij onze persoon en onze cultuur onder zijn kritiek komen te staan.
Wij mogen zo midden in de samenleving staan. Liefdevol, maar niet kritiekloos ten opzichte van anderen. Die kritiek is allereerst gedeelde kritiek van Jezus op ons allemaal. Dat veronderstelt wellicht een bijna onmogelijke opdracht: dat wij enigszins helder hebben wat cultuur is en wat evangelie. Dit voorbehoud mag echter geen excuus zijn om niet profetisch in de samenleving te staan. Waarom worden profeten nooit geëerd in hun eigen land? Het zal moeten blijken in hoeverre onze zogenaamde joods-christelijke samenleving deze benaming waard is.
Met een visioen
Een christen moet principieel positief in het multiculturele debat staan. De kerk moet geen linkse of rechtse kerk worden met een ideaal, maar met een visioen van een werkelijkheid waarin de kerk al mag proberen te gaan leven. We mogen oefenen voor de lofprijzing van God en het Lam door ‘een onafzienbare menigte, die niet te tellen was, uit alle landen en volken, van elke stam en taal’ (Openbaring 7:9).
Drs. Hans van Dolder is predikant (PKN) in Amersfoort