nr1 • 2022 • Zomer vol crisis

37e jaargang nr. 1 (sept. 2022)
thema: Ongehoorde stemmen in de Bijbel

Piet de Jong
Kroniek
Zomer vol crisis

Het is augustus en het is vakantie. Ik gebruik het woord zelden. Onwillekeurig legt het een druk op me. Je hebt een huisje geboekt en nu moet je ook gaan genieten. In vorige tijden planden we dit ritueel vrij snel na Pinksteren. Dan was je rond 1 juli weer terug.Verscheen je nog even niet op straat, dan kon je nog weken ongestoord studeren. Maar ook zonder het woord ‘vakantie’ kan deze zomer druk op je leggen.

Voor deze kroniek dringt zich namelijk een lange rij onderwerpen aan me op. Vooral het woord crisis. Nog steeds is het alle dagen boeren in nood, stikstofcrisis, oplopende inflatie, torenhoge gasprijzen, oorlog in Oekraïne en asielzoekers in Ter Apel die buiten moeten slapen. Niet alleen in Ter Apel slapen ze slecht: in heel bevingsgebied Groningen ligt men nog niet lekker. Rutte is nu de langst zittende premier, maar overal hangen de vlaggen op de kop. Hij en zijn kabinet kunnen geen goed meer doen, ze doen ook weinig goed. Er is een vertrouwenscrisis richting regering die daar nog steeds niet echt lijkt ingedaald te zijn. Als dit nummer van Kontekstueel bij u in de bus valt — ik schat half september — dan zou het kunnen, dat hij al geen premier meer is. Maar mogelijk gaat het hem toch weer lukken.

Kerken
Op dit moment is ook over de kerken een lange Kroniek te schrijven. Hierbij een paar persoonlijke indrukken. Hoewel het gemeente-zijn zich al maanden corona-vrij ontwikkelt, blijven overal nog veel kerkgangers terug. Niet alleen ouderen die inmiddels goed in de vingers hebben hoe een chromecast werkt en liever voorzichtig blijven. Jonge gezinnen zijn via de uitzendingen van EO en Beam op zondagmorgen ook in een ander patroon beland. Weer anderen zoeken via een app hun favoriete dominees. Maar soms blijken die er niet te zijn. Terug naar je eigen gemeente dan? Eerst maar koffiezetten. Hoewel we tijdens de corona-maanden ons rijk rekenden met vele onbekende meekijkers en luisteraars, lijkt het erop, dat ook nogal wat mensen in dezelfde tijd alle kerkdingen voor zich uit hebben geschoven. En nu niet meer de motivatie opbrengen met hun gezin te komen. Je stelt uit, je stelt af. Na de zomer, dominee, na de vakantie. Dan zijn we er weer.
Ik hoop het voor ze. Je bent eerder af dan aan. Waar ik in de laatste maanden ben voorgegaan, vond ik het stil. Ook in de morgendienst. Maar vooral ‘s avonds. Gemeenten herstellen zich langzaam. Er is al veel afgeschaald. Vreselijk woord. Veel tweede diensten zijn verdwenen. Bid- en dankdagdiensten zijn weg. Paas- en pinkstermaandag eveneens. De kindernevendienst, de crèche. ‘Hier zijn vrijwel nooit kinderen in de kerk, dominee!’ Nee? Ik begrijp het wel... Ook andere activiteiten zijn afgeschaald. Niet alle vrijwilligers keren terug. In de Rooms-Katholieke Kerk lieten veel koorleden het erbij zitten. Men ging niet meer van start. Ook in de PKN hoorde ik dat hier en daar. De Mozaïek-kerken van Kees Kraayenoord bieden zich overal aan met hun concept van aanbidding, empowerment en relaxte bijbelstudie. Ook in Rotterdam. Je moest je aanmelden, las ik, maar binnen een dag was de lijst vol. Ze hanteren een maximaal welkom beleid. Dat dan weer wel. Anders dan in veel traditionele kerken en evangelische gemeenten zijn alle LHBTI-mensen gewoon welkom.

Taai
Herstel gaat langzaam. Ik had niet anders verwacht. Ook zonder alle analyses, adviezen en tips van vooral jonge influence-dominees kan het niet ontgaan, dat het PKN-veld na corona een stuk kaler en taaier is geworden. Aan de rechterkant van de PKN veranderen gemeenten van kleur en basisvisie. Modaliteit heette dat jaren terug. Ook binnen de Gereformeerde Bond, eens de machtige orthodoxe arm op de rechterflank, verbleken de echte GB-identity marks. Steeds vroeger moet je een liturgie inleveren voor zondag en steeds vaker putten uit diverse liedbundels. Volgens een onderzoek naar de getalsmatige ontwikkeling van betrokken mensen binnen de GB-gemeenten (Theologia Reformata, maart 2022) heeft er onder hen een grote terugloop (18 tot 22 %) plaatsgevonden tussen 2000 en 2015. Niet alleen door het praktische vertrek van bonders (ca. 60.000) na het ontstaan van de Hersteld Hervormde Kerk in 2004. Onwillekeurig raakten de gemeenten die men de rug toekeerde ook in nieuw vaarwater met meer openheid naar cultuur en samenleving. Hier en daar opgelucht begon men met veel energie de gemeente nieuw op te bouwen. Vaak ook met succes. Maar nu blijkt dat niet alleen 60.000 mensen Hersteld werden, maar dat men over heel de range in transitie is geraakt. Twee jaar corona heeft deze ontwikkeling versterkt.

Samenwerken
Veel gemeenten worstelen met hun bestaan. Classispredikanten zijn er druk mee. Hun wijsheid is saneren en samenwerken. Vóór corona moest een gemeente heel veel overwinnen om samen te gaan of slechts samen te werken met een buurgemeente. Na corona lijkt niemand ervan in de war te raken. ‘Een kerk die dichtgaat, gaat nooit meer open’, las ik ergens. Dat kwartje is gevallen. Aan het proces van samenwerken leveren de RCBB’s (kerkelijk orgaan dat toestemming verleent, als je een predikant wilt beroepen) op hun manier een bijdrage. Hun benadering is een hele strenge geworden. Als gemeente moet je voor meer dan vijf jaar garanderen dat je je voorganger kunt betalen. Met zogenaamd levend geld. Zo niet, dan moet je afschalen: tachtig procent, zeventig procent of nog minder. Bij het inventariseren van wat je nog (!) in huis hebt aan mensen en gelden wordt geloof niet meegerekend. Ook een manier om kleine gemeenten over de streep te trekken.

Het sluiten van kerkgebouwen lijkt na corona dan ook in een versnelling te raken. Soms lees ik wel erg veel sluitingen tegelijk. Vooral in de rooms-katholieke parochies gaat overal een donkere engel rond. Laatst noteerde ik de sluiting van maar liefst dertien kerkgebouwen in de regio ten oosten van Arnhem. In Maastricht werd de Sint Jozefkerk gestoten. In Arnhem een Apostolische Kerk gesloopt. Zo wordt er overal afgeschaald. Gelaten, berustend, vermoeid. Niet doen, zeg ik overal. Kerkgebouwen niet sluiten en verkopen. Het is heilige grond. Wat dat betreft mag er wel wat meer boerengrondgevoel ook in de PKN wakker worden. In vacante gemeentes vraag ik zondags altijd: hoe gaat het? ‘Het gaat wel’, zegt men dan vaak een beetje stil. ‘Zondags is er een dienst en een emeritus predikant doet wat pastoraat.’ Maar urgentie-gevoel is er niet. En toen moest het nog september worden.

Zijn traditionele kerken echt te saai geworden voor jonge gezinnen? Lukt het ons als kerk zo slecht duidelijk te maken, dat je als kerk der eeuwen heel wat meer in je kerkpocket hebt dan een gemiddelde evangelische gemeente? Moeten we in de kerken niet veel meer terug naar onze spécialité de la Maison? God, Jezus, Bijbel, het evangelie van vergeving, heling en genade?
Uiteraard gerelateerd aan alle crisis-uitdagingen waarvoor we op het moment staan: de boeren, de inflatiearmen, de asielzoekers, de migranten, de religieus-totaal-verschraalden. En dan niet met nog meer begrip en vaag algemeen religieus gekietel. Nog maar weer eens een Pieterpad lopen. Of nog maar weer eens een week een klooster in. Niet dat het mij ontbreekt aan respect voor kloosters. Ik ben nog steeds een groot fan van Bonifatius die met het stichten van vele kloosters het christendom uitrolde over Europa. Overigens las ik laatst over een Bonifatiusviering waar een predikant van een protestantse kloostergemeenschap een lezing had gehouden, maar Bonifatius vooral op zijn kop had gegeven. Omdat op veel afbeeldingen Bonifatius staat met in zijn hand een zwaard dat door een bijbel steekt. Alsof het zwaard hoorde bij zijn outfit. Op aandringen van Bonifatius verboden de Frankische Hofmeiers juist alle geestelijken van hoog tot laag wapens te dragen. In Mainz en Fulda zie je ook geen Bonifatius met zwaard. Wel bizar gekapitteld te worden door een klooster-collega eeuwen later.

Valt er nog iets af te schalen? Zijn we niet te snel? Dan heeft corona ons als kerken alsnog te pakken, terwijl we in de afgelopen twee jaar het vaak zo positief hebben volgehouden. Het grote taboe in de PKN kerk lijkt het woord groei. Daaraan wil niemand zich branden. Maar als je in de kerk niet in groei gelooft, groeit er helemaal niets. En geloof je wel in groei, dan groeit er altijd wel iets. Dat is althans mijn ervaring.

Boerenopstand
De heftigheid waarmee boeren in juni en juli losgingen en met het geweld van tractoren wekenlang heel de samenleving gijzelden, zal behalve begrip ook menigeen gestoord hebben. Volgens hen betekenen de kabinetsmaatregelen het einde van veel boerenbedrijven, -families en ook het einde van heel het platteland. Het einde dus van de bv Nederland. Kleiner kan ik het niet maken. Een strijd van de regio tegen de stad, van de gewone mensen tegen de elite. Het gaat niet alleen om hun voortbestaan, maar om het voortbestaan van heel ons mooie land. ‘Geen boer geen voer!’ Men waant zich onontbeerlijk. Alsof er elders in deze wereld nergens ‘voer’ is.
Het is niet moeilijk de regering onverstandig optreden te verwijten. Regeren door voor je uit schuiven, uit te stellen, eenzijdig je wil op te leggen, niet te overleggen en dan die altijd lachende D66-Kamerleden. Deze arrogantie heeft iets heel stuitends. Maar van harte hoop je steeds dat het veel geroemde boerenverstand eindelijk ook eens aangaat. Heeft dat de laatste twintig jaar uitgestaan? Wat is hun eigen verantwoordelijkheid als organisaties en ondernemers geweest? Is hun als enigen ontgaan wat er de laatste dertig jaar ons allemaal is verteld over klimaat, milieu, stikstof, enzovoorts? Van de kant van de Rabobank hoor je: ‘Met de kennis van nu had men indertijd anders moeten adviseren’, of zoiets. Alsof men dertig jaar terug nog analfabeet was.
In Stroe vond in juni een soort landdag plaats. Een hoofdrol speelden alle rechtse oppositiepartijen. Op het podium herinner ik me mw. Van der Plas van BBB, links van haar nota bene dr. Roelof Bisschop van de SGP. Aan de andere kant JA21 van Joost Eerdmans en ook nog twee Kamerleden die ik hier liever niet noem. Allemaal vrienden van de boeren, maar vooral vijanden van het kabinet. Veel politieke eigenbelang-ruis. ‘Het kabinet neemt onze grond af, omdat ze die willen gebruiken voor huizen van migranten.’

Ik was er snel klaar mee. In ons land wonen niet alleen boeren. Er zijn ook vissers. Er zijn ook mensen die werken in de zorg. En het onderwijs. Er zijn heel veel andere familiebedrijven voor wie het bedrijf een vorm van zijn is. Geen enkele groep neemt bij een demonstratie zoveel mogelijk bestelbussen mee en heeft lak aan de politie. De vele tractoren maken geen sterke indruk. Allemaal luid geweld. Het land vol hangen met vlaggen op de kop evenmin. Van de kant van de PKN bereikte me alleen een `gebed voor de boeren’. Daar kon ik even niets mee.

De macht van `t paard en `s mans vermogen
zijn beide nietig in Zijn ogen
aan die vertrouwen op hun benen
wil Hij geen gunst of hulp verlenen.
(Berijming van Ps. 147)

Ted van Gennep
Op 16 juni 2022 promoveerde Gerrit van Meijeren, redactielid van Kontekstueel, aan de PThU in Groningen. Zijn studie betreft persoon, werk en invloed van dr. F.O (Ted) van Gennep (1926-1990), onder andere kerkelijk hoogleraar aan de faculteit in Leiden. Helaas vroeg overleden. Van Gennep herinner ik me als een zeer bevlogen dominee en theoloog. In de jaren zeventig was hij een van de rectoren van het Seminarie Hydepark. Was je klaar met je studie, dan kwam je bij hem terecht. Daarna als beginnend predikant in de zogenaamde terugkomweken gedurende drie jaar. Van Gennep gold onder ons als ethisch vrijzinnig. Zijn boek Mensen hebben mensen nodig, een studie voor de synode over homo’s in de kerk, voelde toen als heel modern en liberaal. Zijn opus magnum was ongetwijfeld De terugkeer van de verloren vader, een essay over vaderschap, gezag en macht (1989). In het laatste jaar van zijn leven – hij was toen al een tijd hoogleraar in Leiden – maakte hij veel tegenspraak los door na Pasen in een publicatie de lichamelijke opstanding van Jezus te ontkennen. Er ontstond een discussie vol emotie, niet alleen van de kant van de Gereformeerde Bond, ook breed in de Nederlands Hervormde Kerk bemoeide men zich ermee. Aan het eind van dat jaar, de discussie was nog niet helemaal uitgeput, overleed hij helaas ineens. Achteraf heb ik begrepen, ook uit het boek van Van Meijeren, dat ook bij hem vaak de soep niet zo heet werd gegeten als opgediend. Je moest vooral wat langer luisteren, het belang van zijn punt goed wegen, en je door zijn uitdagingen niet van de wijs laten brengen. In elk geval was hij een docent die ik niet snel zal vergeten.
Van Meijeren heeft een heel boeiend boek over hem geschreven. Hij typeert Van Gennep als een cultuurtheoloog. Dat wil zeggen, dat hij een theoloog was die heel nieuwsgierig was naar wat zich voordeed in de seculiere cultuur om ons heen. Via kunst, film en literatuur. Vooral ging het hem om de werkelijkheidsinterpretatie van de seculiere samenleving van zichzelf. Volgens hem moest je daarvoor goed luisteren naar belangrijke literaire schrijvers. Hun boeken zo lezen, dat je er een zeker ethisch werkelijkheidsbesef uit opademde. Die had je nodig als theoloog en predikant om het gesprek met seculiere mensen zinvol te voeren. Snapte je van hun eigen zelfverstaan weinig, dan sloeg je als verkondiger de plank al gauw mis. In deze drive van Van Gennep zat voor mijn idee ook wel iets missionairs. Niet in de zin van een opening voor evangelisatie, wel als basis van een zinvol gesprek. Missionaire intelligentie zou dr. Van Ekris dat wellicht noemen. De titel van het boek luidt: Slenteren in de stad van de mens. De cultuurtheologie van F.O. van Gennep. Met een mooie karakteristieke foto van Van Gennep op de kaft. Mogelijk een thema waarop we in Kontekstueel nog terugkomen.

Ten slotte
Begin augustus overleed in Berkel en Rodenrijs mw. Nel van der Louw, 87 jaar. Zij en haar man Wim stonden als drukkers aan de basis van Kontekstueel. Nel typte alle kopij en verzorgde de lay-out, hij bediende de drukpers. Er was nog geen internet. Heel vaak zat ik in hun eenvoudige doorzonkamer met het zicht op haar immens grote computer. De eerste nummers financierden zij voor. Ze geloofden in de missie van Kontekstueel. Wij denken aan haar en haar man Wim met respect en dank.

P.L. de Jong is emeritus predikant in de PKN en redacteur van Kontekstueel. Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.