nr4 • 2024 • Oordeel én genade?
38e jaargang nr. 4 (juli 2024)
thema: Onopgeefbaar verbonden?! De relatie tussen kerk en Israël
Gert de Goeijen
Laatst geboekt
Oordeel én genade?
Twee boeken die van de eerste tot en met de laatste bladzijde blijven fascineren. Het ene boek (De Camino) is een literaire thriller, het andere (Nirwana) een roman. Het ene boek beschrijft een nasleep van de Balkanoorlog, het andere een nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Maar in beide is een familiegeschiedenis de rode draad.
Het zijn boeken met een geschiedenis van zorg en uitsluiting, van geloof en politiek, van verborgenheden en open(baar)heden. Het zijn boeken over wat oorlog met een mens doet: ‘Een mens draagt zijn verleden altijd met zich mee, ook al is dat verleden voorbij. En hoe donkerder dat verleden, hoe zwaarder de last’ (De Camino, p. 355).
De Camino
Emil Jukić loopt de Camino Francés. Dat is een gedeelte in Zuid-Frankrijk van de lange afstandswandeling naar Santiago de Compostella. Hij gaat deze lopen nadat hij genezen is van kanker. Bij een van de vele kruizen die langs de route staan, in de buurt van Conques, pleegt hij zelfdoding. Waarom? Dit is de grote vraag die zijn echtgenote Lotte Bonnet bezighoudt.
Emil was in 1995 als een Bosnisch-Kroatische oorlogsvluchteling naar Duitsland gekomen. Lotte ontmoet Emil een paar jaar later in Aken op een terras. Zij zit daar met haar vriendin Marjo en Emil komt daar met zijn vriend Paul. Een klik: Marjo trouwt met Paul, Lotte met Emil. Marjo overlijdt op jonge leeftijd en laat Paul en dochtertje Caroline achter. Beide komen te wonen in de verbouwde boerderij bij Emil en Lotte en hun beide zonen Stefan en Joran in de buurt van Vijlen. Emil spreekt weinig over het leed (onder andere de verwondingen op zijn rug) dat hij heeft ervaren in Bosnië; het roept heftige emoties bij hem op. Lotte berust daarin, zij geniet van haar werk als chocolatier.
Een klein jaar na Emils dood gaan Lotte en haar zonen zijn as uitstrooien in zijn geboortedorp in Bosnië. Lotte informeert daar bij Omer, een Bosnische advocaat die gespecialiseerd is in het zoeken naar vermiste personen, naar de achtergrond van haar overleden man. Dan blijkt dat Emil Jukić al sinds 1995 vermist was en dat zijn botten in 2017 in een massagraf zijn gevonden en geïdentificeerd. Lotte is volkomen van slag: met wie is ze 21 jaar getrouwd geweest? Wie is de vader van haar zonen?
Ze besluit de camino te gaan lopen. Met exact dezelfde tijdplanning en overnachtingslocaties als Emil. Ze doet dat om zo misschien iets van zijn geheim te kunnen ontrafelen. Vlak voordat ze vertrekt vraagt Paul haar ten huwelijk. Een antwoord zal ze geven als ze weer thuiskomt.
Meeslepend worden de dagelijkse belevenissen van Lotte beschreven. Ontmoetingen met en ontberingen van medepelgrims worden uitgediept. Wie is toch die Nicolas die de route ook loopt? Je krijgt een prachtig beeld van het soms woeste landschap en een mooi inkijkje in de kunst en cultuur van de omgeving. En te midden van dat alles is daar het speuren van Lotte naar ‘levenstekens’ van Emil, waarbij een haar bekende foto ‘Grijze valk en zwart lam’, genomen bij een kruis, uit Emils jeugdjaren ineens opduikt. Daarnaast zijn er mail- en telefooncontacten met Omer, die verder speurt naar wie Emil werkelijk was, maar op merkwaardige wijze om het leven komt. En ondertussen blijft Lotte bij een paar gebeurtenissen tijdens de tocht juist wonderlijk gespaard.
Tussen de hoofdstukken door lezen we elf fragmenten uit een lange brief van een onbekende ‘ik’ aan Lotte. Deze onbekende schrijver vertelt over zijn vrienden Emil en Milan, die ondanks verschillen in etniciteit een hechte vriendschap in Bosnië hadden. Milan, die als Serviër gepest werd op school en zweepslagen kreeg van zijn vader, radicaliseert meer en meer na het uiteenvallen van Joegoslavië en raakt betrokken bij etnische zuiveringen, onder andere op de familie van Emil. De ik-figuur (een Kroaat) vlucht met zijn zwangere vriendin voor het geweld, maar komt een militie tegen onder leiding van Milan. Op zijn commando wordt de vriendin gedood, maar de ik-figuur weet te ontsnappen.
Als Lotte met Nicolas op de plek van de zelfdoding is geweest, ontdekt ze dat Nicolas de fotograaf is van de foto ‘Grijze valk en zwart lam’. Ze gaat halsoverkop naar Nederland terug en leest op haar terugreis in de trein wie haar man Emil werkelijk was. En thuisgekomen leest ze wie Paul werkelijk is.
De eerste druk van De Camino verscheen in mei 2021. Ikzelf las de negenentwintigste druk (!) van november 2023. Dat zegt al iets. Het boek kreeg verschillende prijzen. Wat mij betreft terecht: het thrillerachtige triggert, maar wat een (oorlogs)ideologie en etnische zuiveringen aan schuld en trauma’s bij mensen veroorzaakt, laat mij niet meer los. Anya Niewierra is directeur van de VVV Zuid-Limburg en heeft al meerdere thrillers op haar naam staan. Bij het schrijven van deze bijdrage hoor ik op radiospotjes dat haar nieuwste boek De Nomade is uitgekomen, eveneens een thriller.
Nirwana
De jonge Hugo Adema woont bij zijn grootouders op een landgoed vlak bij Wassenaar. Hij woont daar, omdat het thuis tussen hem en zijn tweelingbroer Willem niet boterde. Hugo ziet een ‘O’-teken op zijn grootvaders arm. Hij ontdekt dat dit een bloedgroepteken is van de Waffen-SS. Jaren later, als de relatie met zijn vriendin Lois, een fotografe, verbroken is, ontmoet Hugo de schrijver Tommy Wieringa die bij het NIOD onderzoek doet naar Hugo’s grootvader, omdat hij een roman wil schrijven over hem. Deze Willem Bruno Adema heeft eerst aan het oostfront gediend en was later actief binnen het Nederlandse verzet. Deed hij dat om zo zijn oorlogsmisdaden te verzwijgen? Er is veel materiaal over Adema, maar het belangrijkste – zijn dagboeken – ontbreekt in het archief. De gouvernante, die in het huis van Hugo’s ouders diende, blijkt de pleegmoeder van Wieringa te zijn. Beiden bezoeken haar in haar bouwvallige huisje in Drenthe, ze is ernstig ziek. Hugo zorgt dikwijls voor haar. Bij het leegruimen van haar huisje, na haar overlijden, vindt Hugo de dagboeken, waarover hij zwijgt naar Tommy. Hij neemt ze, samen met Beths kat Dikkie, mee naar huis. Hoewel Hugo een villa in Spanje bezit en een grachtenpand in Amsterdam, neemt hij zijn intrek in het koetshuis op het landgoed van zijn grootouders. Daar leest hij de dagboeken (sterk beschreven verhalen over de oorlogsverschrikkingen aan het oostfront), spreekt ze in, schildert zijn opa in SS-uniform en andere oorlogstaferelen en bereidt een expositie hierover voor (getiteld ‘Heer Vuur’) in Museum Boijmans te Rotterdam. In diezelfde tijd is Lois bezig met een expositie van foto’s uit haar eigen leven. Tegelijkertijd is tweelingbroer Willem bezig met het vervaardigen van de grootste tanker ter wereld (Boreas) voor olieboringen op zee. Willem leidt het internationale bedrijf dat opa begon: de offshore-industrie van fossiele brandstoffen. ‘Vuur, hitte, as, dat was de zuiverste essentie van het kapitalistische model, en begeerte was zijn zuurstof.’ Willem sympathiseert, net als opa, met nationalistisch-rechts. Grootvader Adema blijkt nog een dochter te hebben, Geertje, die vanwege een ernstige verstandelijke beperking in een inrichting verblijft. Hugo bezoekt zijn tante trouw en er groeit genegenheid over en weer; passages vol eenvoud en tederheid. Al mediterend, als een levende Boeddha, overlijdt Hugo in het landhuis van zijn grootouders, in eenzaamheid. ‘Als de vuren van hebzucht, haat en waan zijn geblust, is de geest vrij om op volle kracht te werken’. Het is nirwana, het doven van een vuur.
Van dit boek las ik de tweede druk uit september 2023. In diezelfde maand was ook de eerste druk verschenen. Wieringa ontving al verschillende literaire prijzen met eerdere romans.
Diepgang
Laten de lezers van dit blad deze boeken samen met anderen (gelovigen en atheïsten) gaan lezen om te ontdekken welke waardevolle thema’s rondom ons mens-zijn oplichten in deze boeken. Mijn overtuiging is dat dit zal leiden tot hele boeiende gesprekken, want beide boeken hebben diepgang. Ik noem een paar aspecten die mij opvielen.
Beide boeken tekenen de mens als een vat vol tegenstrijdigheden. Neem grootvader Adema met zijn nazistische overtuiging voor het Arische ras. Hij hield van zijn zwaar gehandicapte (‘der Unvollendete’) dochter Geertje: ‘Hij heeft haar tot aan zijn dood bezocht’ (p. 289). Of denk aan Emil, een zorgzame man en vader voor Lotte en hun zonen. Maar wie was hij, wat deed hij? Of op een andere manier: neem Hugo, zeer kritisch op het kapitalisme, maar er ondertussen wel volop van profiterend met zijn villa in Spanje, het grachtenpand in Amsterdam en zijn werkatelier op het landgoed van zijn grootouders.
En hoewel de oorlogen voorbij zijn, speelt het ‘verraad’ nog een grote rol. Hoe betrouwbaar is een mens? Hugo ‘verraadt’ zijn opa met de schilderijen over hem, maar Hugo zelf wordt ‘verraden’ door zijn ex Lois met foto’s over hem. Hugo ‘verraadt’ Beth, door – tegen de laatste wens van Beth in – de dagboeken niet te delen met Tommy (een ‘judasstreek’). Willem bedriegt zijn vrouw en Vera haar man vanwege begeerte. De enige ‘zuivere’ lijkt Geertje te zijn, in haar onvermogen. Ontroerend.
Waar in Nirwana het vuur (al dan niet van de begeerte) de boventoon voert en het boek eindigt in de leegte met de dood van Hugo, treffen we in De Camino dikwijls opmerkelijke gebeurtenissen bij een kruis aan en eindigt het boek met hoop, wanneer Lotte ‘bij het parelwitte standbeeld van de Madonna met Jezus’ haar leven herpakt.
Zoals Emil en Willem Bruno Adema een geheim met zich meedroegen, doen ook wij dat misschien wel. Opmerkelijk is dat beide personen in de boeken nauwelijks zelf aan het woord komen. Emil is overleden en Willem Bruno is oud en niet meer tot spreken in staat. Weerwoord onmogelijk. Wie is de mens werkelijk? Wat is goed, wat is kwaad? Ik denk ook aan de grijze valk (de mens?) en het zwarte lam (Christus?). ‘Oordeelt niet, opdat gij niet geoordeeld wordt.’
‘Een mens draagt zijn verleden altijd met zich mee, ook al is dat verleden voorbij. En hoe donkerder dat verleden, hoe zwaarder de last.’ Oordeel kan niet zonder genade.
Na lezing kwam Psalm 6 (in de berijming van 1967) bij mij boven: ‘Heer, toon mij uw genade, straf mij niet naar mijn daden, ik was in kwaad verblind. (…) Ik word verteerd door vrezen, o Heer, kom mij genezen, mijn hart is droef en bang.’
Anya Niewierra, De Camino (Uitgeverij Luitingh Sijthoff, 2023);
Tommy Wieringa, Nirwana (De Bezige Bij, 2023).
G. de Goeijen is predikant van de Hervormde Gemeente Den Ham en redactielid van Kontekstueel.
Mailadres:
- Raadplegingen: 173