nr1 • 2010 • Laatst geboekt

september 2010 (25e jaargang nr. 1)

Laatst geboekt

Schuld is een complexe zaak

T.W.D. Prins-van den Bosch

Het spreken over zonde is in een crisis geraakt, zo weet menig theoloog ons te vertellen. Binnen en buiten de kerk wordt de zondeleer niet begrepen, roept vragen op of het blijft opvallend stil rond dit thema. In het kader van mijn studie stuitte ik op verschillende romans die juist dit thema als leidraad hebben. Een voorbeeld daarvan is Thuis van Marilynne Robinson. Jack, het zwarte schaap van de familie, probeert in het reine te komen met zijn verleden. Naast deze roman en andere boeken, zijn er twee romans geschreven met dit thema, die in Nederland veel bekendheid hebben gekregen.

De Vliegeraar kennen we van de film The Kite Runner, maar is als boek ook zeer de moeite waard. Er werden in Nederland in 2008 maar liefst 273.980 exemplaren van verkocht en het is daarmee het best verkochte boek van dat jaar. Het is een psychologische roman, die zich afspeelt tegen de achtergrond van de tumultueuze gebeurtenissen in Afghanistan vanaf de jaren '70 van de vorige eeuw.

De Vliegeraar
Amir vertelt over zijn jeugd in Kabul en over zijn vriendschap met de trouwe Hassan, de zoon van de Hazara bediende van zijn vader. De verschillen tussen die twee jongens worden haast clichématig uitgewerkt: Hassan de goedige, onschuldige en loyale vriend en de slechte vriend Amir, die eropuit is om hem steeds naar beneden te halen. Al vrij snel komen we het woord ‘zonde’ tegen. In een gesprek met zijn vader, die het niet zo nauw neemt met de islam, wordt Amir geleerd wat zonde is: er is maar één zonde en dat is diefstal. Alle andere zonden zijn een variatie daarop. Als je iemand doodt, steel je zijn leven en het recht van zijn vrouw op een echtgenoot. Wanneer je liegt steel je iemands recht op de waarheid. Amir voelt zich voortdurend tekort schieten. Zo voelt hij zich schuldig tegenover zijn vader, omdat hij zijn vaders liefdevolle echtgenote heeft vermoord door geboren te worden. Hij lost dat op door dingen te doen, waarvan hij denkt dat ze Baba trots maken.

De climax van het boek ligt in een verkrachtingsscène, waarin Amir nalaat om zijn vriend Hassan te helpen. Tijdens die scène vergelijkt Amir Hassan met een schaap dat gelaten zijn slachting tegemoet gaat. Amir krijgt zoveel last van schuldgevoelens, dat hij uiteindelijk Hassan en zijn vader door een list wegjaagt uit hun huis. Gebeurtenissen in zijn leven daarna ervaart Amir als straf op zijn zonde. Het verraad kan hij vele jaren daarna goed maken, als hij met zijn vader in de Verenigde Staten (het land zonder zonden) woont. Hij krijgt een telefoontje om Sohrab, het zoontje van de vermoorde Hassan, uit een weeshuis te halen (there is a way to be good again).

Op allerlei manieren speelt Hosseini met het thema schuld, waarvan geen personage in dit boek vrij lijkt te zijn, op Hassan na. Aanvankelijk blijft het wat intermenselijk, maar aan het einde van het boek wordt ook beschreven hoe Amir zoekt naar zijn geloof in God en naar vergeving. Een sterke kant van dit boek is dat het op overtuigende wijze laat zien hoe karakter, persoonlijke geschiedenis en economisch-sociale situatie iemand ertoe kan brengen om bepaalde keuzes te maken, zonder dat het de schuld ervan uitwist. En hoe die schuld weer invloed heeft op het verdere leven van bijvoorbeeld Amir: ‘I became what I am today at the age of twelve…’

Boetekleed
Die laatste lijn komen we nog in sterkere mate tegen in Atonement, geschreven door de Brit Ian McEwan. Wederom een boek dat we ook op bioscoopposters zijn tegengekomen. Vanuit Afghanistan en de Verenigde Staten in de jaren '70 en '80, komen we met deze literaire roman aan in Engeland rondom de Tweede Wereldoorlog. We leren Briony Tallis kennen als een onschuldig en fantasierijk meisje. In de zomer van 1935 is Briony getuige van een liefdesaffaire tussen haar zus Cecilia en hun jeugdvriend en buurjongen: Robbie Turner. De seksuele toon van een liefdesbrief tussen die twee schokt de jonge Briony. Wanneer ze even later Cecilia en Robbie betrapt in de bibliotheek is ze ervan overtuigd dat Robbie Cecilia heeft aangerand. Met die dingen in haar achterhoofd meent ze al snel te weten wie haar nichtje Lola in de tuin heeft verkracht: ze is ervan overtuigd dat ze Robbie zag wegrennen. Door haar getuigenis wordt hij ingesloten en veroordeeld. Cecilia is echter overtuigd van Robbies onschuld. De breuk, die de veroordeling tussen haar en Robbie teweeg brengt, maakt haar ongelukkig.

Robbie komt al snel vrij, op voorwaarde dat hij gaat vechten in de Tweede Wereldoorlog. Hij komt terecht in Frankrijk, waar de Britten spoedig de strijd verliezen. Het thema 'schuld' komt hier haast vanzelf aan de oppervlakte. Robbie is uitermate vermoeid en verward en heeft er een lange en bloedige vlucht op zitten. De zinloosheid van de verloren oorlog, het vele doden en gedood worden, versmolten met de herinneringen aan de beschuldiging van Briony, brengen Robbie tot de verwarde conclusie dat iedereen schuldig is, en niemand. In deze oorlog zou er niet genoeg papier gevonden kunnen worden om de getuigenissen van misdaden te bevatten. Zelfs de getuigen zelf zijn schuldig. Zo komt Robbie tot de conclusie dat Briony’s daad haar niet aan te rekenen valt.
Vooral de verhaallijn van Briony wordt vastgehouden. Ze voelt zich schuldig, als ze ziet hoe groot de gevolgen zijn van haar onjuiste getuigenis. Ze wil daarvoor boeten door zich aan te melden als zuster in een ziekenhuis in Londen. Maar al snel begrijpt ze dat deze straf niet 'werkt'. Het excuus dat ze vertelt aan Cecilia en Robbie, die inmiddels weer samen zijn, is dat ze bezig was om volwassen te worden. Ze was daardoor zeer verward en beseft nu pas dat ze een fout gemaakt heeft. Ze weet echter dat ze het gedaan heeft uit jaloezie tegenover Cecilia, omdat Briony zelf verliefd was op Robbie.

In het laatste en het verrassende deel van het boek (hier zou ik een spoiler-waarschuwing moeten invoegen), vertelt de 77-jarige Briony over het autobiografische boek dat ze schreef. Dat blijkt samen te vallen met het gedeelte van Ian McEwans boek dat we tot nu toe gelezen hebben. Dit autobiografische gedeelte blijkt echter niet te rijmen met de werkelijke loop van de gebeurtenissen. Robbie en Cecilia hebben elkaar in werkelijkheid nooit weergezien: Robbie stierf in Frankrijk en Cecilia stierf door een bombardement in Londen. Briony heeft nooit de moed gehad om Cecilia op te zoeken en haar excuses te maken. Dit is voor Briony onverteerbaar. Daarom schreef ze een happy end, om zo Robbie en Cecilia samen toch nog een mooi leven te geven.  Opvallend is dat ze zichzelf geen vergeving geeft, maar liever verzoening verdient, door Robbie en Cecilia een leven samen te geven in haar boek.

Het intrigerende van dit boek zit in de ambivalentie die McEwan in elk karakter legt. Niets lijkt meteen duidelijk. Op een pakkende manier beschrijft hij hoe Briony er uiteindelijk achter komt dat ze fout zat en hoe ze worstelt met de vraag hoe ze tot deze daad kwam. De straf om met zichzelf in het reine te komen lijkt te werken, maar toch blijft er de behoefte om het weer goed te maken. Aan het einde van het boek blijkt hoe pijnlijk het is, als de mogelijkheid wordt afgesloten om tot verzoening te komen. Briony lijdt hieraan. Ze weet hoe groot de consequenties zijn geweest van haar daad, maar schaamte weerhoudt haar lang om open kaart te spelen. Ze blijft alleen met haar schuld.
Dat schuld een complexe zaak is, blijkt nog wel het meest treffend in de verhaallijn van Robbie, die erachter komt dat schuld eigenlijk maar een relatief begrip is. Ook de passieve kant van schuld en de onontkoombaarheid ervan worden pijnlijk duidelijk. Bijvoorbeeld wanneer hij beschrijft hoe de soldaten op de vlucht hun stervende makkers naast de weg moeten laten liggen. Deze schuld is te groot om te worden ‘opgelost’.

Het perspectief van religie komt eigenlijk in het hele boek niet naar voren. God wordt niet genoemd in verband met de schuld. Pas aan het einde van het boek vergelijkt Briony het werk van een schrijver met dat van God. Een schrijver is als God, omdat hij de uitkomst van een levensverhaal bepaalt. Maar daarmee is er niemand meer die boven die schrijver staat, niemand naar wie Briony toe kan gaan met haar schuld en aan wie ze verantwoording kan afleggen. Verzoening is onmogelijk, en dat is de kern van dit boek. Het is alleen de poging om verzoening te bereiken, die in de ogen van de auteur de moeite waard is en verzoening behelst.

Naar aanleiding van:
Khaled Hosseini, The Kite Runner, Bloomsbury Publishing, London 2007 (eerste editie 2003) (De Vliegeraar, De Bezige Bij, Amsterdam 2006)
Ian McEwan, Atonement, Vintage, Londen 2007 (eerste druk 2001) (Boetekleed, De Harmonie, Amsterdam 2005)

Desirée Prins-van den Bosch MA is student theologie en redacteur van Kontekstueel