nr2 • 2007 • De dienst van genezing vanuit mondiaal perspectief

december 2007 (22e jaargang nr. 2)

De dienst van genezing vanuit mondiaal perspectief

Drs. W. van Laar

Gereformeerde herbezinning op de dienst der genezing vindt niet in een vacuüm plaats. Het thema healing staat allerwegen in de aandacht. Wereldwijd maakt een besef van gebrokenheid een hunkering naar heelheid wakker. De wereld blijkt niet maakbaar, zoals velen dachten. Honger en oorlogen, terrorismedreiging en de rijk-arm tegenstellingen verhevigen zich alleen maar; de tragedie AIDS en andere epidemieën ontwrichten hele samenlevingen in het zuiden. Ook het rijke noorden ervaart zich kwetsbaar. Men loopt op tegen de grenzen van materialisme, individualisme en een hedonistische levensstijl.

De donkere kanten van het menselijke bestaan brengen mensen ertoe de weg naar binnen te zoeken. Allerlei vormen van nieuwe religiositeit bieden een meer ‘holistische’ benadering; het gaat om heel de mens. Het zijn de aan betekenis winnende kerken van het zuidelijk halfrond die ons aan een aantal belangrijke inzichten kunnen helpen. Hieronder zet ik een aantal feiten en observaties op een rij vanuit mondiaal perspectief.

Genezingservaring brengt in de navolging

Wie kennis neemt van de groei en ontwikkeling van de nieuwe kerken van het zuiden, doet een opmerkelijke ontdekking. Steeds weer geven getuigenissen aan hoe in het bijzonder aan de onderkant van samenlevingen tallozen de weg van de navolging vinden via genezing, van henzelf of van familieleden, vrienden of buren. In China hebben zelfs de autoriteiten openlijk toegegeven dat veel mensen tot geloof zijn gekomen na genezing op het gebed. In Taixing wordt Zhao Su’e, een jonge straatverkoopster, ongeneeslijk ziek. Men geeft haar hooguit enkele maanden. Een christin die haar bezoekt vertelt haar dat zij bij ervaring wist dat Jezus geneest. Zhao Su’e komt tot geloof en geneest. Tijdens haar herstelperiode komt haar moeder tot geloof. Zij blijft voor haar vader en zusjes bidden. Zij geeft getuigenis in de kerk in Suzhou en vraagt christenen met haar te bidden. Dan vertelt haar vader zijn gezin dat ook hij de Heer wil volgen. Eerst kan Su’e geen christenen in Taixing vinden. Maar uiteindelijk vindt zij tien andere gelovigen. In 1992 wordt een al lang gesloten kerkgebouw heropend en honderden mensen komen naar de openingsdienst. In 1994 is het aantal kerkgangers al toegenomen tot 5.000 uit de hele regio. Het is niet verwonderlijk dat in die streek een groot geloof is in de genezende hand van God. In bijna elk dorp uit de streek worden nu christelijke samenkomsten gehouden.
Dit verhaal staat niet op zichzelf. Tal van onafhankelijke onderzoeken, ook uit Afrika en Latijns-Amerika geven een vergelijkbaar beeld. Genezing is in die gebieden dan ook vaak een integraal onderdeel van de kerkelijke praktijk. En dat geldt niet alleen voor onafhankelijke en pinksterkerken, maar ook voor meer traditionele kerken. Christenen uit het zuiden hebben de bijbel aan hun kant. Wie alle teksten waar in de evangeliën sprake is van genezingsverhalen weglaat, houdt maar een schamel aantal blaadjes over. Volgens elk van de vier evangelisten nemen genezingen in het programma van Jezus een zeer centrale plaats in. De missie van Jezus is kort en goed: de verkondiging van het goede nieuws dat het koninkrijk van God op handen is. Jezus verkondigt het evangelie van het Koninkrijk door te ‘leren’ en te ‘genezen’. Dat zijn de twee activiteiten die het ‘verkondigen’ flankeren. ‘Leren’ en ‘genezen’ staan op gelijke hoogte. Zij zijn niet van elkaar los te maken en behoren onlosmakelijk bijeen.
Deze holistische inzet weerspiegelt zich fraai in de opbouw van het Matteüsevangelie. Eerst komt de Bergrede met radicale instructies over de weg van de navolging (Mat. 5-7). Dan wordt uitvoerig verteld hoe Jezus genezend rondgaat; we worden getuigen van een reeks van tien genezingen, als even zovele signalen van het Rijk dat op handen is (Mat. 8-9). Hij die leermeester is, is tegelijk ook voluit heelmeester. Jezus’ antwoord op de vraag van de discipelen van de Doper of Hij het is, die komen zou, of dat zij een ander hebben te verwachten, wijst in dezelfde richting. Zij moeten Johannes boodschappen wat zij horen en zien: ‘blinden worden ziende en lammen wandelen, melaatsen worden gereinigd en doven horen en doden worden opgewekt en armen ontvangen het evangelie’ (Mat. 11:5).

Genezing en verlichtingsgeloof

Feit is dat voor niet-westerse christenen de healing praktijk van Jezus veel dichter bij hun leefwereld staat dan voor ons als kinderen van de Verlichting. De bijbelverhalen over Jezus die zieken geneest en demonen uitdrijft, hoort men niet alleen; men kent die ook als deel van de eigen ervaring. Het gaat vaak om situaties waar de massa geen toegang heeft tot de gezondheidszorg. Dan blijft er maar één weg over: de weg naar boven. Velen maken aan den lijve mee wat Jezus leerde over een God van ontferming, die wonden verbindt en een bron van leven wordt in het midden van de dood en die vreugde verschaft in het lijden. Terwijl het rijke deel van de wereld hem heeft doodverklaard, ervaren veel armen in situaties van gebrokenheid God tot hun verrassing heelmakend in hun midden.
Heel bijzonder staat genezing centraal in de onafhankelijke Afrikaanse healing churches, genezingskerken. Pater Verstraelen vertelt hoe hij in 1965 voor het eerst met dit fenomeen in aanraking kwam: 'Het waren kleine, vrije christelijke groepjes, die er met de bijbel in de hand aanspraak op maakten deel te hebben aan de genezende kracht van Christus. Katholieke en protestantse kerken vonden dit maar primitief gedoe: zij zelf hadden immers ziekenhuizen en klinieken waar mensen werden behandeld met moderne medische inzichten en middelen. Wat de leden van deze kerken niet wisten, was dat hun leden met hun kwalen en noden naar bijeenkomsten van deze healing churches gingen'. De missionaire uitstraling van deze genezingskerken en andere charismatische bewegingen is sindsdien alleen maar toegenomen. In aansluiting bij oeroude Afrikaanse tradities kennen zij Christus als de helende medicijnman.
Wie Jezus de grote genezer noemt, heeft voor ons gevoel heel wat uit te leggen aan de miljoenen die sterven in de Sahel, de miljoenen slachtoffers van corruptie en uitbuiting en van schijnbaar onbedwingbare ziektes. Toch is het beeld van Jezus als genezer menig Afrikaan uit het hart gegrepen en wordt het als het meest krachtige, overtuigende beeld voor Jezus gezien. Ziekte is een indicatie van de verstoorde verhoudingen tussen mensen onderling en tussen de mens en de haar of hem omringende geestelijke machten. Echt heil zal in Afrika altijd holistisch worden opgevat, betrekking hebbend op geest én lichaam. In de inheemse culturen van Latijns-Amerika en Azië is het niet anders.

Verschil in context

Het is van belang het verschil in context te zien. Mogen wij in onze cultuur waarin wij zomaar negentig worden dezelfde verwachtingen koesteren als het om genezingswonderen gaat als armen aan de onderkant van samenlevingen waar geen dokter voorhanden is? Met Berkhof mag onze medische vooruitgang worden beleefd als een vrucht van het doorgaande werk van de Geest in de wereld. Wij danken God daarvoor in het vertrouwen dat hij de middelen wil zegenen. Maar daarnaast is er de fixatie op gezondheid en de cultus van het lichaam die onze cultuur kenmerken. Die heeft te maken met de erfenis van de Verlichting, die ervan uitgaat dat vitaliteit en gezondheid bereikbaar zijn in dit leven. Ziekte en beperking gelden als onaanvaardbaar; zij moeten zo snel mogelijk moeten worden opgeheven. Voor het besef dat lijden ook kan louteren en een weg met God kan worden, lijkt in het overwinningsdenken achter bepaalde vormen van gebedsgenezing weinig ruimte.
De Afrikaanse holistische kijk op genezing en gezondheid staat ver af staat het verlichtingsgeloof van de westerling. In de moderne samenleving bedrijft men geneeskunde in het ziekenhuis, religie in de kerk; is de arts er voor het lichaam en de dominee er voor de geest. Dat leidt tot een gereduceerde opvatting van de werkelijkheid die ook de wijze van bijbellezen beïnvloedt en blind maakt voor wat er staat. De meer intuïtieve en naïeve omgang van niet-westerse gelovigen met de bijbel stelt kritische vragen aan onze ‘wetenschappelijke’ manier van exegetiseren. Omgekeerd blijven er natuurlijk ook redelijke vragen te stellen, vanuit een traditie waarin wij al eeuwen bevrijd zijn van heksengeloof en angst voor boomgeesten; hoewel de populariteit van Harry Potter soms het tegendeel doet vermoeden. Terwijl de mens van de Verlichting geen raad weet met het bovennatuurlijke en ontkent dat er meer zou zijn tussen hemel en aarde, is het wereldbeeld van de premoderne mens vol van geesten en krachten temidden van welke hij Jezus Christus belijdt als overwinnaar. De grens tussen diffuus en tenenkrommend volksgeloof en werkelijke vernieuwing door de Geest is overigens vaak vloeiend. Maar was dat ten tijde van Jezus’ optreden en is dat in onze samenleving vandaag wezenlijk anders?

Meelezen over Afrikaanse schouder

Het levert veel op om de Schrift ten aanzien van de dienst van genezing ter herlezen, die als het ware meelezend over de schouder van een Afrikaan, door zijn ogen. Er zijn vier elementen in Jezus’ omgang met ziekte en genezing, die juist niet-westerse christenen ons vandaag in herinnering roepen:

a. Waar Jezus komt, treedt altijd iets van de genezende werking van het Koninkrijk aan het licht. De heelheid die Jezus geeft omvat het heil in al zijn bevrijdende dimensies, naar lichaam, ziel en geest. Om deze reden zal de kerk gericht zijn op het heil, de heelwording van de gehele wereld. Genezing en vergeving, heelmaking en heil kunnen dan ook niet worden los gezien. Het is de Heiland er om te doen dat de verloren mens de weg terugvindt tot de Vader, tot de naaste en tot zichzelf als schepsel. Het gaat dus nooit om een wonderbaarlijke genezing op zichzelf. Jezus' genezingen bewegen tot geloof en navolging; wonderen zijn verwijzingen naar dat nieuwe, naar wat nog wacht op voltooiing; in onvolkomenheid richt alles zich de definitieve doorbraak van het komende Rijk. Interessant is hoe de Ghanese pinkstertheoloog Opoku Onyinah het evangelie leest: het treft hem dat geloof niet zozeer voorwaarde is om de genezende kracht van Jezus te ervaren, maar veeleer resultaat daarvan is. Velen komen tot geloof en vinden de weg van de navolging via een genezingservaring. Geloof en magie blijven door die fundamentele oriëntatie op het initiatief van Jezus van elkaar onderscheiden.  

b. De genezingen van Jezus worden ook gezien onder het gezichtspunt van de overwinning op de macht van de satan. Hij genas wie in de ban van de duivel waren gekomen. Jezus zag de satan van de hemel vallen. In zijn benadering van ziekten doorbreekt Jezus gangbare verklaringen; toch worden ziekte en bezetenheid in bepaalde situaties wel degelijk in verband gebracht met de wereld van de demonen en kwade geesten. Vandaag stelt Afrika vragen over toverij en geesten die wij als kinderen van de Verlichting niet weten te beantwoorden. Misschien leidt dat straks tot een dieper verstaan van de overwinning van Jezus over satan en de machten van het kwaad. Hoe kan exorcisme een verantwoorde plaats krijgen in onze pastorale praktijk?

c. Belangrijk is het sociale aspect aan de genezingen. Medisch herstel is maar één kant van de zaak. Ziekten als melaatsheid, epilepsie, bloedverlies, etc maken de patiënt tot paria en outcast. Jezus zoekt uitgestotenen op en raakt onreine mensen aan, geeft hen hun plaats terug in de gemeenschap. Bewust doorbreekt hij taboes en barrières die scheiding maken tussen mensen en groepen; hij daagt de gevestigde orde uit, door juist op de sabbat te genezen. Het zijn de Dahlits uit de laagste kaste in India die vandaag massaal overgaan tot het christelijk geloof, omdat zij Jezus precies zó kennen. Zij beelden hem af als God, geïncarneerd als Dahlit.

d. Midden in zijn tien genezingsverhalen plaatst Matteüs een citaat uit het bekende lied van de Knecht van de Heer uit Jesaja 53. Hij herkent in Jezus, die geneest, de lijdende knecht: ‘Hij heeft onze zwakheden op zich genomen en onze ziekten heeft hij gedragen’ (8:16-17). De opgestane Heer is geen ander dan die door het lijden getekend en ten dode toe verwond werd. Altijd zal hij herkenbaar blijven aan de littekens aan zijn zijde en handen; als authentiek bewijs dat hij het werkelijk is. De gebroken gestalte van Christus is dezelfde die de gebroken wereld heelt. Het gaat om het wonderlijke geheim van de wounded healer: hij die zelf geslagen en verwond werd, is zo in staat de striemen van anderen te genezen. In de pijniging die hij gewillig onderging, ligt onze vrede (sjaloom, heelheid). Meer dan wij hebben christenen van het zuiden er weet van dat navolging lijden inhoudt. Het besef de wounded healer te volgen, zal ons behoeden voor triomfalisme en machtsdenken. Gods kracht manifesteert zich immers in menselijke zwakheid.

Naar een eigentijdse dienst van genezing

Een bezoek aan de Bijlermeer doet ons kennismaken met de praktijk van healing ministry in migrantenkerken. In de True Teachings of Christ's Temple van de Ghanese voorganger Daniel Himmans Arday ziet men genezing als een taak van heel de christelijke gemeenschap. Die fungeert als een place for healing. Lichamelijke en geestelijke aandoeningen krijgen behandeling; mensen die door doktoren zijn opgegeven keren terug in het leven. Maar ook ‘genezing’ van zaken als armoede, discriminatie, geweld en werkloosheid krijgt in deze kerk een heel praktische invulling: zo geeft de kerk adviezen over hoe de arbeidsmarkt te betreden en organiseert zij programma's die de jeugd van de straat moeten halen. Het genezingspastoraat biedt volgens Himmans handreiking aan de reguliere geneeskunde. Dat bleek wel bij de Bijlmerramp in 1992. De religieuze gemeenschappen in de Bijlmer hebben toen een opvallende rol gespeeld bij de verwerking van de trauma's. In de ontheemding van de diaspora, waarin de vreemdeling en zijn rechten steeds minder plaats lijkt te worden gegund en raciale spanningen toenemen, beleven mannen, vrouwen en kinderen de bevrijdende kracht van het Evangelie aan lijf en ziel.
In een andere Afrikaanse pinksterkerk The House of Fellowship van ds. Tom Marfo richt de dienst van genezing zich vooral op de integrale bevrijding van Afrikaanse en andere buitenlandse vrouwen die slachtoffer zijn van vrouwenhandel. Doel: zoveel mogelijk zwarte slavinnen in de rosse buurten van Amsterdam bevrijden uit de prostitutie en een nieuw bestaan te helpen vinden. Via politieke actie en exorcisme heeft Marfo bijna driehonderd vrouwen uit hun gedwongen prostitutie kunnen losmaken. Een indrukwekkend voorbeeld van strijd tegen moderne slavernij in het hart van Amsterdam. Spiritualiteit en engagement, diaconaat en verkondiging, persoonlijke geloofsbeleving en sociaal-politieke actie zijn integraal verbonden. Jezus wordt aangeroepen als degene die de zonde vergeeft en die geneest, die demonen uitwerpt en die de mens zijn waardigheid teruggeeft. De Geest brengt de enkele mens tot bekering en levensheiliging, maar inspireert ook tot profetisch verzet tegen uitbuiting en slavernij.
In onze samenleving doen zich ontwikkelingen voor die de heelheid van de mens ernstig schaden en die in menig opzicht lichamelijk, sociaal en geestelijk ziekmakend zijn. Enerzijds beleven we een tijd van grote welvaart, ondanks de huidige stagnatie in de economische groei. Anderzijds gaan veel mensen gebukt onder tal van vormen van gebrokenheid. Er bestaat een gevoel van onzekerheid in onze risicosamenleving, angst voor de implicaties van een multiculturele samenleving en onbehagen over bureaucratische en politieke zelfgenoegzaamheid. De complexiteit van deze situatie doet vele doctors of society verzuchten: wat is er aan de hand? Hoe kunnen we de patiënt weer gezond krijgen?
Het is van cruciaal belang te komen tot een actueel verstaan van de roeping van de kerk ten aanzien van de dienst van genezing. Kunnen plaatselijke gemeenten zich vernieuwen tot heelmakende gemeenschappen, waar de levende aanwezigheid van Jezus als Heiland wordt ervaren middenin de werkelijkheid van alledag? En is daarbij plaats voor genezingspraktijken en liturgieën die daaraan een verantwoorde vorm geven? Bestaande kerkmuren blijken poreus. Misschien zou aan de basis gekozen kunnen worden voor een gezamenlijke insteek van de meest diverse confessionele en culturele tradities bij een eigentijdse dienst der genezing. Zo zou zich een nieuw paradigma kunnen aandienen, waarbinnen de missionaire opdracht aan het begin van de 21ste eeuw met nieuw elan kan worden verstaan en uitgevoerd.

Drs. W. van Laar is predikant in de PKN en secretaris van de Nederlandse Zendingsraad (NZR)