nr4 • 2024 • Antisemitisme

38e jaargang nr.  4 (juli 2024)
thema: Onopgeefbaar verbonden?!  De relatie tussen kerk en Israël

Gerard den Hertog
Antisemitisme
Kroniek

Het veelkoppige monster dat antisemitisme heet, waart weer rond, of beter: het is terug van nooit weg geweest. Kort na de ondergang van Nazi-Duitsland schreef Bertold Brecht: ‘Der Schoss ist fruchtbar noch, aus dem das kroch.’ Die ‘schoot’ is inderdaad nog altijd vruchtbaar, maar hetgeen destijds uit de ‘schoot’ naar buiten ‘kroop’ deed dat niet voor het eerst. Het had een eeuwenlange voorgeschiedenis. Antisemitisme is een soort onkruid dat je nooit weg krijgt, ook omdat het steeds muteert.

Geruime tijd heeft antisemitisme zich verkleed in antizionisme, met de verontwaardigde betuiging: ‘Nee, we zijn zeker géén antisemieten, het is alleen die staat Israël waar we tegen zijn!’ In de Sovjet-Unie was dit destijds het officiële verhaal, en het vond ook in het Westen in bepaalde kringen ingang. Inmiddels heeft men dit schaamlapje laten zakken en moeten Joden het overal ontgelden, ook waar er geen enkele politieke context is. Een keppeltje dragen is een op een medeplichtig zijn aan genocide in Gaza. De leus ‘From the river to the sea’ laat geen enkel misverstand over: de staat Israël moet verdwijnen. Bij klimaatmarsen klinkt het, Gretha Thunberg ook nu weer voorop, dat het één innerlijk coherente strijd tegen het kwaad in deze wereld is: zionisme en opwarming van de aarde. De staat Israël is een ‘koloniaal project’, en dan ook nog in zijn meest afgrijselijke vorm: apartheid.
Het is niet nieuw en het gistte allang, maar we zien vandaag de woede tegenover de staat Israël wel heel fel oplaaien. Is daar geen reden toe? Helaas wel. Netanyahu voert een meedogenloze oorlog in Gaza met als doel Hamas uit te roeien, maar het is geenszins zeker dat degenen die verantwoordelijk zijn voor het gruwelijke bloedbad van 7 oktober 2023 er ook door worden geraakt. Wat wel zeker is, is dat er tienduizenden inwoners van Gaza, van wie velen onder de ‘staatsterreur’ van Hamas hebben gezucht en geleden, omgekomen zijn. Israël gaat ervan uit dat terreurbeweging Hamas door inzet van kogels en bommen met wortel en tak kan worden uitgeroeid. Maar als het bloed van de martelaren het zaad van de kerk is, dan is het bloed van de bij bombardementen, droneaanvallen en andere beschietingen of gevechten omgekomen Gazaanse kinderen, vrouwen en ouderen het zaad van een nieuwe generatie terroristen. En het is niet alleen Gaza waar de regering Netanyahu basale mensenrechten schendt: sinds begin oktober 2023 zijn volgens diverse mensenrechtenorganisaties op de westelijke Jordaanoever al meer dan vijfhonderd Palestijnen gedood door gewapende Israëlische kolonisten en militairen.
Wie verkeert hier niet in grote verlegenheid? Nee, niet iedereen, op 27 mei was er een demonstratie van onder anderen de SGP en Christenen voor Israël op de Dam, als steunbetuiging aan Israël. Onze nieuwe regering kiest ook partij door in het ‘Hoofdlijnenakkoord’ op te nemen dat wordt ‘onderzocht wanneer verplaatsing van de ambassade naar Jeruzalem op een daartoe geschikt moment kan plaatsvinden.’ Dat is heldere taal, en toen de bevelhebber van de strijdkrachten, Onno Eichelsheim, het aantal van enkele honderden doden aan Palestijnse kant bij de bevrijdingsactie van vier Israëlische gijzelaars begin juni ‘disproportioneel’ noemde, sprong de PVV dan ook op de ketting, gevolgd door onder andere de SGP.

Inburgering
Een ander beleidsvoornemen in het ‘Hoofdlijnenakkoord’ luidt: ‘Inburgering omvat kennis over de Holocaust en de slachtoffers daarvan.’ Toen vicepremier Mona Keijzer in een praatprogramma de vraag voorgelegd kreeg wat men daarbij voor ogen had, antwoordde ze dat we toch allemaal weten dat mensen uit islamitische culturen worden opgevoed met Jodenhaat. Er stak een storm van kritiek op, er werd zelfs aangifte van belediging van een bevolkingsgroep gedaan. Dat neemt niet weg dat het misschien toch niet zo’n gek idee van onze nieuwe regering is om aandacht te geven aan de Shoah. Zou het inderdaad niet goed en nodig zijn om nieuwkomers in ons land uit te leggen dat ze in een Europa zijn aangeland dat een beladen geschiedenis van antisemitisme heeft?
Als onze nieuwe regering asielzoekers uit islamitische culturen kennis over wat in het hart van Europa Joden is aangedaan wil bijbrengen, hoe zou dat dan moeten? Het lijkt me dat het niet een trots verhaal kan worden over onze humane joods-christelijke cultuur. Nee, dan past ons de nodige ootmoed, want er bestaat weinig twijfel over dat Joden in islamitische landen de eeuwen door minder onder antisemitisme te lijden hebben gehad dan in ‘christelijk Europa’. En de eerlijkheid gebiedt ons ook te erkennen dat we als volkeren van de westerse wereld de Palestijnen de prijs hebben laten betalen voor de Shoah die in het hart van Europa heeft plaatsgevonden, en daarmee het antisemitisme in de Arabische wereld hebben aangeblazen. Het lijkt me inderdaad terecht dat deze dingen op de inburgeringscursus aan de orde komen. We hebben geen reden hoog van de morele toren te blazen, we laten beschaamd zien wat onder ons heeft plaatsgevonden en leggen uit waarom het ons waakzaam maakt tegen alle structurele schending van fundamentele mensenrechten.
Wat meer historisch besef is ook voor ons, mensen zonder ‘migratieachtergrond’, overigens geen luxe. Ik stipte al de stelling aan dat de staat Israël een ‘koloniaal project’ is, die vervolgens op grond van ‘politieke correctheid’ vereist dat we ons daartegen keren. Maar je gaat dan wel voorbij aan de schuld en de nood waaruit de staat Israël geboren is. Inclusief de voorgeschiedenis, de pogroms vanaf de jaren tachtig van de negentiende eeuw in Rusland, waarbij tot begin twintigste eeuw honderdduizenden Joden werden omgebracht; en vergeet ook niet de pogroms tussen 1918 en 1921 in Oekraïne, in de nasleep van de Russische Revolutie, met zo’n honderdduizend Joodse slachtoffers. Het was achteraf – aldus de ondertitel van het boek Midden in het beschaafde Europa van Jeffrey Veidlinger – het begin van de Holocaust. Trouwens, ook de bedreiging van onze Joodse medeburgers vandaag onderstreept alleen maar hoe volstrekt begrijpelijk hun verlangen naar een ‘nationaal tehuis’ was en is. ‘Zonder de staat Israël’, zei Abel J. Herzberg ooit, ‘is elke jood, waar ook ter wereld, een ongedekte cheque.’ Hoewel hij in Amsterdam bleef wonen, noemde hij de staat Israël ‘een rustpunt in mijn gedachten’.

Waarom altijd weer dat antisemitisme?
Ik blijf nog even bij Abel J. Herzberg. Naar aanleiding van zijn kampervaringen in Bergen-Belsen schreef hij kort na de oorlog: ‘De heiden haat de jood, omdat de christen hem knevelt. En er is geen volk en geen periode in de geschiedenis, waarin en waarop de heiden niet op de loer ligt om zijn vroegere vrijheid te herwinnen.’ Dat is een ander ‘narratief’ dan het gebruikelijke: de christenen zouden de Joden haten omdat ze Jezus gekruisigd hebben. Wat Herzberg hier – en elders ook in zijn Kroniek der Jodenvervolging – opschrijft, stemt overeen met de cri de coeur van K.H. Miskotte in zijn zomer 1939 in een Puttens pension geschreven boek Edda en Thora: ‘Het antisemitisme is in wezen (…) niets anders dan een grenzelooze, veel te lang verzwegen haat tegen den God der Thora, die ook de God der kerk is.’ En in zijn preek Gods vijanden vergaan in 1945 maakte hij de balans op waartoe die haat had geleid: ‘weer is Israël de zondebok geworden voor de algemeene en alomme ongerechtigheid, is het besprongen als nooit te voren, (...) omdat het als Gods vertegenwoordiging in deze wereld, onze ziel irriteert.’ Kort en goed: onze verontwaardiging over de joodse afwijzing en kruisiging van Jezus is een doekje voor het bloeden, in werkelijkheid is het de woede dat wij in en door Jezus Christus met de Thora van Tenach in aanraking zijn gekomen, met de barmhartigheid die er het hart van is.

De grenzen van de wet opzoeken
Rond de totstandkoming van onze nieuwe regering horen we van diverse betrokkenen dat men de grenzen van de wet gaat opzoeken. Dat geldt de Europese regels met betrekking tot asielzoekers en migratie, het geldt ook de afspraken rond milieu en klimaat. Onze voormalige minister van Justitie en nu politiek leider en fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer, Dilan Yeşilgöz-Zegerius, heeft zich in deze zin uitgelaten, en premier Dick Schoof schijnt er bedreven in te zijn. Dat zijn geluiden die klinken nadat de deelnemende partijen zich tijdens de informatiebesprekingen uitvoerig met de basis van ons staatsbestel, de grondwet en de daarop stoelende rechtsstaat, hebben bezonnen.
Wat we van die uitvoerige bezinning ook mogen denken, de grondslag van ons land is niet een setje regels, waar we naar believen aan kunnen sleutelen. Nee, die grondslag is een geestelijk geheel, de uitkomst van een proces van vele eeuwen, waarin het christelijk geloof heeft meegesproken. Dat kwam voort uit een besef, zoals Calvijn het ergens verwoordt: ‘Waar God wordt gekend, staat ook de humaniteit in aanzien.’ Onze grondwet is niet ‘in beton gegoten’, ze is in beweging en ze moet dat ook zijn, want ze is een levend geheel, met een geestelijk midden. Wie enig besef heeft wat een grondwet is, hoe die de menselijkheid beschermt, zal er van harte blij mee zijn en die koesteren. Het betekent daarom niet zoveel dat de coalitiepartners hebben afgesproken zich aan ‘de rechtsstaat’ te zullen houden, als men vervolgens onbeschaamd verkondigt de grenzen van het recht op te zoeken. Als het spreken over onze ‘joods-christelijke traditie’ – door onder meer de PVV – iets betekent, dan moet dat toch daarin uitkomen dat men ook hier iets verstaat en ervaart van ‘vreugde der wet’.
Wat te zeggen van een andere ‘prioriteit’ van het ‘Hoofdlijnenakkoord’ van onze nieuwe regering: ‘De bestrijding van antisemitisme wordt versterkt’? Als ik deze ‘prioriteit’ naast het systematisch brandmerken van groepen van mensen en volken leg, met bijbehorende vijandbeelden, met name van de kant van de PVV, bespeur ik daarin een geest van verzet tegen het Bijbels onderricht van de Thora, die volgens Herzberg en Miskotte nu juist kenmerkend is voor… antisemitisme. Anders gezegd: de steun van onze regering aan de staat Israël komt niet voort uit besef van wat de kern van de Thora is, namelijk recht doen aan wie geen helper heeft, de geringe en de arme sparen, en hun bloed kostbaar achten. Ik denk daarom dat een christen die vóór Israël is vandaag met ontzetting en verdriet zal moeten vaststellen dat Netanyahu en zijn regering door ‘hun handen uit te strekken naar onrecht’ (Ps. 125:3) de vrede ‘van de rivier tot de einden der aarde’ (Ps. 72:8) tot in de verre toekomst onbereikbaar hebben gemaakt.

Prof. dr. G.C. den Hertog is emeritus hoogleraar systematische theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn.
Mailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.