nr4 • 2013 • Volgens Swaab ligt alles vast
maart 2013 (jaargang 27 nr. 4)
Kontekstueel-dag
A. Markus
Volgens Swaab ligt alles vast – waar gaat het om?
Het is fascinerend wat hersenonderzoek allemaal ontrafelt over ons brein. Wat er gebeurt in je hersenen als je iets zoets proeft en waar dat in je hersenen gebeurt. En dat je hersenen zo kunt prikkelen, dat je de ervaring hebt dat je iets zoets proeft, terwijl je niets in je mond hebt.
Of wat zich afspeelt als je boos wordt en waarom mensen met een bepaalde opbouw van hun hersenen sneller boos worden of geen angst kennen. Of welk hersengebied er actief is als je een religieuze ervaring hebt. Duidelijk is inmiddels wel dat ons brein erg bepalend is voor wie wij zijn en wat we kunnen, voor hoe we op dingen reageren en hoe we dingen ervaren. Hoe bepalend is ons brein? Volgens Dick Swaab is het alles bepalend, wij zijn ons brein. Voor Swaab betekent dat ook dat er geen wil is en geen geest en ook geen God.
Fascinerend
Van allerlei kanten is inmiddels betoogd dat Swaab zijn hand overspeelt bij dit soort conclusies. Dat er geen wil is, geen geest en ook geen God kan hij niet hard maken en al helemaal niet vanuit het hersenonderzoek waar hij zo goed in is. Voor de Kontekstueel-dag in april is dat ook niet het meest interessante thema, daar is al veel over gezegd en geschreven. Bij ons staat een andere vraag centraal. Het is niet alleen fascinerend wat hersenonderzoek ons leert, het is ook fascinerend dat het boek van Dick Swaab Wij zijn ons brein een bestseller is. Hoe is dat mogelijk, juist in onze cultuur? Bij ons staat sinds de Verlichting autonomie hoog in het vaandel en maakbaarheid en zelfontplooiing zijn een soort ideologie geworden. Wij kiezen zelf op alle gebieden van het leven wat we doen en wat we vinden. Wat religieuze gezagsdragers of maatschappelijke opiniemakers allemaal ook mogen beweren, wat wetenschappers ook beweren, wij maken uiteindelijk zelf wel uit wat wij geloven. (Dat we in de praktijk door anderen veel meer beïnvloed worden dan we leuk vinden, laat ik maar even buiten beschouwing.) Nu schrijft een hersenonderzoeker een boek waarin hij beweert dat we helemaal niet vrij zijn en niet zelf kiezen en geen eigen baas zijn. Dat boek werd zo vaak verkocht, dat het zelfs bij Albert Hein in de schappen ligt.
Bevrijding
Waarom zou dit gedachtegoed zo populair zijn? Zijn mensen in onze cultuur de last van de maakbaarheid misschien moe? Maakbaarheid is een wrede ideologie, omdat al je mislukkingen jouw en alleen jouw eigen schuld zijn. Maakbaarheid is een illusie die veel teleurstelling brengt. Dan worden we door de determinatie van ons brein verlost van de maakbaarheid. Of zou het zo zijn dat het allesbepalende brein hoop biedt op een nieuw soort maakbaarheid? Als we erin slagen ons brein aan te kunnen passen, dan lonken er ongekende mogelijkheden van maakbaarheid. (Ook heel enge mogelijkheden overigens.)
Wat betekent dit voor de verkondiging van het evangelie in de kerk en daarbuiten? Het evangelie zegt ons dat er bevrijding is van schuld en zonde en van de machten. Nu waren in onze cultuur zonde en schuld al geen populaire begrippen, maar zullen ze nu ook betekenisloos gaan worden omdat mensen denken dat we geen echte verantwoordelijkheid hebben, aangezien we ons brein zijn? Ik ben erg benieuwd hoe het evangelie dan moet klinken en hoe het door onszelf gehoord zal worden. Of zal het zo’n vaart niet lopen en blijft er in onze cultuur een besef dat we toch meer zijn dan ons brein en dat we toerekeningsvatbaar zijn omdat we een wil hebben en verantwoordelijk zijn? Misschien dat ‘bevrijding van de machten’ een nieuwe betekenis gaat krijgen als in onze cultuur wel gemeengoed wordt dat ons doen en laten uiteindelijk door de aanleg van ons brein wordt bepaald. Bevrijding is dan ook bevrijding van de macht materie, van de macht van ons brein. In elk geval bevrijding van denken dat we in de macht zijn van ons brein.
Onopgeefbaar
Voor christenen van de gereformeerde traditie zijn dit wel bijzondere tijden. Een van de grootste bezwaren tegen het gereformeerde geloven is toch de somberheid van het leven omdat alles vastligt. Alles is door God bepaald, alles wat er in dit leven gebeurt en alles wat er na dit leven zal gebeuren. Er is geen ruimte voor eigen creativiteit, voor eigen denken, voor eigen willen. Onlangs heeft Franca Treur dat nog weer eens uitgelegd aan Tijs van den Brink, in het programma ‘Adieu God?’. Calvinisme staat synoniem voor determinisme en Dick Swaab noemt zich daarom gekscherend ‘neuro-calvinist’. En dan wordt uitgerekend zijn boek een bestseller in onze cultuur waarin we zo vies zijn van het idee dat alles vastligt! Misschien gaan we het straks meemaken dat gereformeerde theologen op de barricaden gaan voor de vrije wil en voor menselijke verantwoordelijkheid. Niet om autonomie te verdedigen, maar vanuit het geloof dat God ons heeft geschapen met een wil om als verantwoordelijke mensen te leven voor zijn aangezicht. Dat geloof is onopgeefbaar voor christenen.
Gereformeerde theologie als de kampioen van de menselijke vrijheid. Het kan verkeren. Dat is overigens ook weer niet zo gek, als je bedenkt dat er in de geformeerde (scholastieke) theologie heel veel denkwerk is besteed aan het uitspellen van hoe menselijke vrijheid kan bestaan naast God die alles in zijn macht heeft en hoe genade en de menselijke wil samengaan. Maar dat is op de opiniepagina’s van onze seculiere kranten een vergeten hoofdstuk.
Hoe dan ook, het lijkt me dat hier heel wat vragen liggen waar we op de Kontekstueeldag onze tanden in kunnen zetten.
Dr. Arjan Markus is missionair predikant in Utrecht (PKN) en redacteur van Kontekstueel. Mailadres: