nr4 • 2013 • Kroniek
maart 2013 (jaargang 27 nr. 4)
P.L. de Jong
Kroniek
Witte rook en wit liedboek
We beleven historische tijden. Kort voor haar 75e verjaardag kondigde koningin Beatrix haar aftreden aan en het aanstaande koningschap van haar zoon. Het voelt nog wat vreemd op de tong: koning Willem-Alexander en koningin Maxima. En geen koninginnedag meer, maar koningsdag. Voor een koning moeten we meer dan een eeuw terug. Een paar weken later kondigde de 85-jarige paus Benedictus XVl zijn terugtreden aan. Voor een soortgelijke actie moeten we zelfs vele eeuwen terug.
Velen noemden het een dapper en modern besluit en roemden zijn pontificaat. Niet iedereen. In de acht jaar dat hij paus was viel hij op door het schrijven van mooie boeken, zoals die over Jezus waarop zelfs het Reformatorisch Dagblad nauwelijks enige kritiek wist te bedenken.
Witte rook in Rome
Maar vooral viel deze paus op door onhandige besluiten en uitspraken. Voor de omvang van het seksueel misbruik door priesters en het daardoor veroorzaakte leed kwam hij veel te laat in beweging. Alsof het echt nieuw voor hem was. Het lukte hem niet zijn kerk geloofwaardig door deze barre tijden heen te loodsen. In de condoomdiscussie wist hij alleen maar heel de wereld tegen zich te krijgen. In een ontmoeting met moslims citeerde hij op een ongelukkige manier een middeleeuws theoloog die zich negatief over de islam had uitgelaten. Met het terughalen van de afgescheiden en openlijk antisemitisch denkende bisschop Williamson haalde hij bepaald ook geen punten. Voor meer oecumene met de protestanten moest je ook al niet bij hem zijn. Een beetje bitter zei dr. Arjan Plaisier, scriba van de Protestantse Kerk in Nederland, daags na het bekend worden van zijn terugtreden, dat deze paus voor de oecumene niets had betekend (Trouw). In Plaisiers reactie proefde je irritatie. Protestanten zijn in Nederland al een tijd geen issue meer voor de leiding van de R.K. Kerk. Oecumene is voor hen uit, wat bisschop De Korte ook allemaal probeert. Protestanten raken daar geïrriteerd en verdrietig van. Te vaak en te vroom worden ze afgewezen bij de Tafel van Christus en als kerk niet serieus genomen. Op dit punt heeft dr. Josef Ratzinger weinig betekend. Een bekwaam theoloog, maar een onhandige en slecht communicerende kerkleider. Begin maart wordt het conclaaf bijeengeroepen. Eind vorig jaar keken mijn vrouw en ik in Rome toevallig nog even rond in deze zaal. Geen ruimte om nachten in door te halen. Witte rook zal er wel snel zijn.
Witte rook voor Wissenkerke
Ook in de Protestantse Kerk in Nederland beleven we historische tijden. In de eerste vergadering van dit jaar koos de synode mw.ds. Karin van den Broeke als voorzitter. Zij volgt ds. Peter Verhoeff op en is de eerste vrouw die deze functie in de PKN krijgt toebedeeld. Verkiezing van moderamenleden heeft in de PKN ook wel iets van een conclaaf. Het heet officieel Vergadering in Comité. Rond deze bijeenkomst is bijna net zoveel geheimzinnigheid als in Rome. Niemand van de pers mag er bij zijn, alleen de synodeleden zelf. Er wordt geen verslag van gemaakt, ook niet intern, al helemaal geen twitterverslag tijdens de vergadering en niemand die binnen was mag er daarna buiten over praten. Vaak krijg je als synodelid slechts een paar dagen van tevoren de namen van de kandidaat die het moderamen voorstelt, soms iets eerder. Maar veel tijd om te lobbyen voor een ander is er eigenlijk nooit. Op het podium heeft men dat ook liever niet. `De Geest zal ons leiden’, is de gedachte. Kennelijk is die er wel in het kandidaat stellen door het moderamen en niet door gewone synodeleden die thuis nog even met een paar mensen erover willen chatten of sms-en. Op vragen van synodeleden waarom bepaalde leden zijn gekandideerd, en zeker als het om een preses gaat, blijven de antwoorden doorgaans vaag. ‘We hebben heel veel synodeleden gebeld’, is een bekend podiummantra, ‘je wil niet weten hoeveel mensen nee hebben gezegd, we zijn heel blij dat deze mensen bereid zijn het te doen.’ Ofwel: voeg je naar onze wijsheid.
Vaak werd de samenstelling van het moderamen beargumenteerd met een poging te laten zien dat het samen de hele kerk weerspiegelde. `In het midden’, placht ds. Bert van Vreeswijk te zeggen, preses eind jaren negentig, ‘zitten de uitersten naast elkaar. U weet, ik ben overtuigd lid van de Gereformeerde Bond. Naast mij zit ouderling Jansje Sick, zij is overtuigd vrijzinnig. Naast haar zit dr. Bas Plaisier, hij vertegenwoordigt de confessioneel-evangelische stroming, naast hem zit weer…’ En zo was het voor iedereen helder. Regelmatig werd er door synodeleden een pleidooi gehouden voor meer vrouwen in het moderamen en ook: `in elk moderamen moet een diaken zitten.’ Maar die zijn er meestal niet veel in de zaal. Dit jaar is het wel weer gelukt, las ik. Nooit drong iemand aan op de benoeming van een gekleurd moderamenlid. Daar kom je gewoon niet op in een zaal met zo veel wit om je heen en zoveel witmensen samen, dat het ook mij zelden – eerlijk is eerlijk - daar opviel. Alleen als er gasten waren uit Afrika of Indonesië.
Hoe het gegaan is bij de verkiezing van ds. Karin van den Broeke weet ik niet en mag ik niet weten. Voor het eerst bestond de synode uit 75 leden, de helft minder dan de laatste acht jaar. Van hen zijn velen vijftig of zestig plus. Wordt het geen tijd voor het moderamen mensen te zoeken uit heel de kerk? Beleven we als PKN geen tijden waarin je zoveel mogelijk kwaliteit in de stuurhut wil hebben? Niet afhankelijk van een belrondje met alleen de leden van de kerk die dit jaar zich wilden vrijmaken voor de synode? Zit er achter de verkiezing van een preses – man of vrouw – ook nog enige visie? Zijn er ook synodeleden uit de randstad gebeld – zoiets wil ik gewoon even weten - of is die regio door de synode eigenlijk al opgegeven? Of hebben ze allemaal nee gezegd?
In diverse kranten was er overigens al witte rook voordat de vergadering was begonnen. Het zou ds. Karin van den Broeke worden uit Wissenkerke. Ja, zo kan het natuurlijk ook. Omdat ik uit Zeeland kom weet ik ook waar Wissenkerke ligt. Ja, het bestaat echt. Bij de vorige verkiezing was ook een dominee uit Zeeland gekandideerd door het moderamen. Maar toen greep ds. Peter Verhoeff opeens naar de macht en wat zelden iemand lukt, lukte hem toen. Maar hij had daar eigenlijk al jaren naar toe gewerkt. Nu krijgt de synode alsnog een Zeeuwse preses. Misschien ook wel goed eens iemand uit die regio te roepen. Als het over een ramp gaat, denken ze daar meestal aan heel iets anders dan het sluiten van een overtollig kerkgebouw. In Trouw lazen we een uitvoerig interview met de nieuwe synodepreses. `Ze is niet meer zo stellig als toen zij studente was’, zegt ze. Dat zal niemand haar kwalijk nemen. Maar met meer vage zoekende gedachten over God en kerk gaan we de oorlog zeker ook niet winnen. Ds. Van den Broeke heeft gelukkig een lange ervaring als synodelid, zij houdt van de kerk en in elk geval is ze super aardig. We feliciteren haar met deze benoeming!
Een wit liedboek
In mei verschijnt een nieuw Liedboek voor de kerken, getiteld Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk. Het boek bevat de bekende 150 psalmen en 491 oude en nieuwe liederen. De aankondiging maakt nieuwsgierig. Enkele weken terug viel er overal een uitvoerige brochure op de mat met de uitnodiging voor de feestelijke presentatie in Monnickendam, plus een proefbundeltje om alvast een beetje in te zingen. Bij bol.com adverteren ze al uitvoerig met het liedboek. Het standaardboekje heeft een kaft met veel rood en geel en kost 21 euro. Zo te zien is het een prachtig boekje geworden, daaraan heb ik ook nooit getwijfeld. Ik herinner me de synode in 2007 waarop besloten werd tot een nieuw liedboek. Van de kant van de Interkerkelijke Stichting werd dat sterk gepromoot. Was het `nieuwe liedboek’ van 1973 niet inmiddels behoorlijk verouderd? Voor het geld hoefden we het niet te laten. De stichting had al ongeveer 700.000 euro gespaard. Als synode geef je dan al snel groen licht. Een ouderling uit Werkendam vroeg nog wel of de stichting wel eens van een beamer had gehoord. En ook kon je je afvragen voor wie het liedboek gemaakt zou worden. Voor de kerken? Gelukkig doen nu ook de Vrijgemaakten en de Nederlands Gereformeerden mee, want behalve aan de PKN moest je bij ‘de kerken’ altijd denken aan de Remonstranten en de Doopsgezinden. Voor hen hoef je naar mijn idee niet echt veel liedboeken te maken. Er kwam nog iets bij. In 2007 zag het er niet naar uit dat de Gereformeerde Bond in 2013 het nieuw te maken liedboek zou gaan omarmen, al loopt in hun gemeenten het water overal over de dijken. In plaats van een kerkelijk liedboek gebruikt men daar liever beamers, eigen goedgekeurde liedbundels als Uit aller mond, Op toonhoogte, ELB (Evangelische Liedbundel) en Opwekking. Veel gemeenten hebben intussen hun eigen liedbundel. De vraag wordt dan wel dringend: voor wie maken we nu eigenlijk een nieuw liedboek? Wat is de echte motivatie?
In de toegestuurde brochure worden ook 26 presentaties aangekondigd met vele grootheden op het gebied van muziek, theologie, kerklied. Het viel me op, alle bijgedrukte fotootjes bekijkend, dat het wel een erg wit feestje wordt. Ik kan tussen al die liedboek-grootheden niet één gekleurd mens ontdekken. Vrouwen en diakenen zitten er wel tussen. Dan maar even via internet de stichting opgezocht. Maar liefst 70 mensen worden daar bij naam genoemd als redactie- en werkgroepleden. Misschien heb ik iemand over het hoofd gezien, maar naar mijn indruk zijn de 70 bijna 100% wit. Zou men in de stichting wel eens van de verkleuring van Nederland gehoord hebben, van kerken in de steden van ons land, van SKIN en de vele christenen uit alle hoeken van de wereld die onder ons zijn? Ik twijfel er niet aan dat in het nieuwe liedboek liederen zullen staan uit de wereldkerk. Maar heeft men ook kennis genomen van het Liedboek van de kerken in Suriname? Staan er in het nieuwe liedboek bijvoorbeeld liederen om de afschaffing van de slavernij te herdenken, nu 150 jaar geleden? Amazing Grace staat er hopelijk toch wel in?
Ook dit nieuwe liedboek zal een instrument zijn in de hand van de Geest. Daar zijn we in elk geval als PKN hard aan toe. Maar is er ook nagedacht? Wat is de theologische visie op kerk, cultuur, wereld, geloof en leven anno 2013 en hoe is dat verwoord in liederen en keuzes? Het zal duidelijk zijn dat ik op dit punt niet echt gerust ben. Gelukkig zijn er beamers.
Dr. Gerrit G. de Kruijf (1952-2013)
Nu iets heel anders wat ik deze Kroniek niet onvermeld wil laten. Op 15 januari 2013 overleed dr. Gerrit de Kruijf, kerkelijk hoogleraar christelijke ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit. In Woord en Dienst (nr. 62) las ik een in memoriam van de hand van dr. Maarten den Dulk, in In de Waagschaal (nr. 2) een van dr. Jan Muis. Er zullen er zeker nog meer volgen. Dr. G.G. de Kruijf heeft voor de PKN en sowieso voor de gereformeerde theologie in ons land veel betekend. In Kontekstueel wijdden we indertijd een heel nummer aan zijn spraakmakende boek over geloof en politiek, getiteld Waakzaam en nuchter (1994),waarin hij als zijn visie ontwikkelde dat we in een samenleving als die van ons moeten leren twee keer te denken. Een keer als christenen onder elkaar luisterend naar de Schriften en een keer samen met alle goedwillende seculariserende Nederlanders. Een paar keer hield hij een referaat op onze lezersdag en ook volgde hij ons tijdschrift. Werd het in Kontekstueel een beetje tam en voorspelbaar, dan liet hij dat weten: Moet ik jullie nog volgen of kan ik al opzeggen? Hij had iets heel directs, je wist heel snel waar je met hem aan toe was. Zo maakte ik hem ook vaak mee als adviseur in de synode. Hij had nooit lange verhalen nodig om een goed woord aan te reiken. Ik herinner me na een jaar de kat uit de boom te hebben gekeken in de synode, dat ik tegen hem zei: ‘Ik weet niet wat ik hier heb te doen. De bonders hoef ik niet te helpen, maar de mensen in het midden ook niet.’ Waarop hij’ zei: ‘Roep gewoon wat jezelf denkt dat nuttig is!’ Zijn Acht adviezen (Ethiek onderweg, 2008) ervoer ik als inspirerend voor een rij leerdiensten in de Oude of Pelgrimvaderskerk. Ik deelde het boek ook uit in mijn eigen kring onder jonge mensen voor wie hij het had bestemd.
Begin vorig jaar werd hij ziek. Tijdens zijn ziekte schreef hij een indrukwekkende reflectie (De dood van dichterbij) van zijn ervaringen en gedachten, voorbij de laatste stad en verder, nuchter en waakzaam. In de uitvaartdienst in de St.-Jan van Gouda preekte ds. Andries Zoutendijk over de hoop naar aanleiding van 1 Petrus 1 vers 3. Wij gedenken dr. Gerrit de Kruijf met respect en dank. In de week van zijn overlijden verscheen nog juist het boek Verlegen om eengoed woord. Onderweg met Gerrit de Kruijf’, onder redactie van Maarten den Dulk e.a. Met achterin een bibliografie.
Ds. Piet de Jong is predikant (PKN) te Wijk bij Duurstede. Mailadres: